آذربایجان شرقی

آذربایجان شرقی با وسعت 16.254 کیلومتر مربع در گوشه شمال غربی فلات ایران قرار دارد.

حدود شمالی این استان را رود ارس با جمهوری‌ های آذربایجان، ارمنستان و ایالت خود مختار نخجوان مشخص میکند. رود قطـور و آبهای دریاچه ارومیه حدود غربی با استان آذربایجان غربی است.

در جنوب کشیدگی رشته کوهها،‌ دره ‌ها، جلگه ‌ها و دشتها موجب پیوستگی توپوگرافیک استان با آذربایجان غربی و زنجان شده است و در شرق نیز دره و رودخانه دره رود، کوههای سبلان، چهل مند و گردنه صائین این خطه را از استان اردبیل جدا میکند.

منطقه آذربایجان به علت موقعیت خاص جغرافیایی، یکی از مناطق حساس و مهم کشور است. همین اهمیت، حساسیت و گستردگی باعث شده است تا این منطقه با وجود خصوصیات مشترک جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی به سه استان آذربایجان شرقی،‌ غربی و اردبیل تقسیم شود. استان آذربایجان شرقی دارای 12 شهرستان، 31 شهر و 30 بخش، 133 دهستان و 3149 آبادی است.

جغرافیای تاریخی استان آذربایجان شرقی :

آذربایجان در فارس میانه آتور پاتکان، در آثار کهن فارسی آذربادگان یا آذربایگان، در فارسی کنونی آذربایجان، در یونانی بیزانس آذربیگانون، در ارمنی اتراپاتاکان، در سریانی آذربایغان و در عربی آذربیجان نامیده شده است. تاریخ باستانی آذربایجان با تاریخ قوم ماد درآمیخته است. قوم ماد پس از مهاجرت به ایران آرام آرام قسمتهای غربی ایران از جمله آذربایجان را تصرف کرد.

شهرستان تبریز :

تبریز یکی از قدیمی ترین مناطق ایران است و مجموعه آثار تاریخی و نشانه‌ های باستان شناختی که از محلهای مختلف آن بدست آمده دلالت بر دیرینگی و قدمت تاریخی این شهر دارد.

سارکن ( سارکن پادشاه آشور ) در کتبیه خود از شهری به نام اوشکایا که شاید همان اسکوی امروزی است و نیز از دژ و قلعه‌ محکمی به نام تارویی یاد میکند که به احتمال زیاد تبریز است.

گذشته از این در یکی از کتبیه ‌های سناخریت پادشاه آشور از شهری به نام تربیس نام برده شده است که پادشاه مزبور در آنجا معبدی به نام نرکان ساخته بود. بعضی از مورخان ترویای معروف و تبریز را یکی می ‌پندارند. عده ‌ای حتی این شهر را همان سوز یا شوش قدیم و عده ‌ای دیگر آکراتا یا آماتای ذکر شده در تورات فرض کرده ‌اند. تعیین تاریخ دقیق پیدایش شهرنشینی در دشتی که تبریز در آن قرار گرفته دشوار است.

شرایط این دشت حاصلخیز به واسطه وجود دو رود آجی چای و مهران رود، اقلیم معتدل، موقعیت ارتباطی بسیار مناسب، وجود منابع زیرزمینی غنی و موقعیت مناسب استراتژیکی آن، زمینه مساعدی برای تکوین و توسعه زندگی شهری فراهم آورده است.در دوره حکومت روادیان تبریز پایتخت آذربایجان شد و به علت موقعیت ممتاز جغرافیایی و نظامی خود بیشتر از سایر شهرها مورد توجه قرار گرفت. در سال 340 هجری قمری از اتحاد سه گانه تبریز، اشنو (اسند، اسنق) و دهخوارقان مملکت بنی رودینی بوجود آمد که حکام آن قدرت و استقلال کامل داشتند و خلفای بغداد از دخالت و نفوذ کمی در آن برخوردار بودند.

از قرن دهم میلادی یا قرن سوم هجری به بعد نام تبریز در ردیف شهرهای بزرگ آذربایجان آمده است که در آنجا همزمان با پیشرفت صنعت و تجارت علم و تمدن نیز شکوفا شده است. اهالی تبریز در سال616 هجری موفق شدند با دادن هدایای قیمتی و پول فراوان از هجوم مغولان به شهر و ویرانی آن جلوگیری کنند. پس از حمله مغول به ایران برای اولین بار شهر تبریز به دستور آباقاخان پایتخت رسمی ایلخانان شد.

در سال 658 هجری در دوران حاکمیت آباقاخان در تبریز، زندگی مدنی و اقتصادی دوباره شکوفا شد. سلطان محمود غازان خان معروفترین شاه مغول در 694 هجری تبریز را مقر حکومت قرار داد و آن را به منتهای درجه عظمت و بزرگی و آبادانی رساند. پس از ایلخان مغول، تبریز در عصر جلایریان و ترکمانان آق قویونلو و قره قویونلو پایتخت ایران شد و در این زمان بود که به دستور جهان شاه بن قره یوسف بن ترکمان مسجد کبود بنا گردید.

در سال 906 هجری شاه اسماعیل صفوی (‌متخلص به ختایی) تبریز را پایتخت ایران کرد. در دوران صفوی شهر تبریز بارها میدان جنگ ایران و عثمانی شد. در آغاز حکومت قاجار بخصوص زمان فتحعلی شاه، تبریز پایتخت دوم یا ولیعهد نشین ایران شد و محل استقرار عباس میرزا نایب السلطنه گردید.

در دوره استبداد صغیر محمد علی شاه، مردم تبریز به رهبری دو قهرمان ملی (ستارخان و باقرخان) پس از ماهها مبارزه و ستیز، ابتدا تبریز و آذربایجان و سپس ایران را از چنگ استبداد رهایی بخشیدند.

مراکز تاریخی و باستانی تبریز :

کاخ شهرداری تبریز :

کاخ و تالار شهرداری تبریز در سال 1312 شمسی در گورستان متروک و مخروبه‌ کوی نوبر با نظارت مهندسان آلمانی ساخته شد. این ساختمان دارای یک برج ساعت چهار جانبی است که هر 15 دقیقه یک بار، گذشت زمان را اعلام میکند.

عمارت ائل گولی تبریز :

شاه گولی (استخر شاه) سابق و ائل گولی (استخر مردم) فعلی از گردشگاههای زیبا و دلکش تبریز است.

بقایای عمارت ربع رشیدی :

خرابه ‌های ربع رشیدی باقیمانده ساختمانهای عظیمی است که در زمان ایلخانیان به همت رشید الدین فضل اله وزیر نامی ایران در محله ولیانکوی باغمشه تبریز ساخته شد. این مکان به اصطلاح امروزی یک شهر علمی و دانشگاهی بود.

خانه مشروطیت تبریز :

این خانه محل اجتماع سران مشروطیت در تبریز بود و تاریخ ساختمان آن 1247 شمسی مطابق با 1288 هجری قمری است. بانی این خانه حاج مهدی کوزه کنانی از فعالین نهضت مشروطیت بود. به علت ارزشهای فرهنگی و تاریخی که این خانه دارد ، بویژه پیوند آن با نهضت مشروطیت، در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

قلعه آق گنبد ( هلاکو ) :

قلعه تاریخی آق گنبد در جزیره اسلامی (‌شاهی سابق) واقع شده است. جزیره اسلامی یکی از چند جزیره بزرگ دریاچه ارومیه و تنها جزیرةه مسکونی آن است. قلعه مورد نظر بر فراز کوهی در این جزیره قرار دارد، قبر هلاکو و دیگر سرداران مغول در این قلعه است.

جاذبه ‌های طبیعی تبریز :

ارتفاعات سهند :

توده آتشفشانی سهند در 50 کیلومتری جنوب شهرستان تبریز قرار دارد. حد شرقی آن از شهرستان هشترود و سر اسکندر و قره چمن میگذرد و تا حدود قافلانکوه پیش رفته است.

بلندترین قله سهند به نام جام داغی است بـه ارتفاع 3750 متر. این کوه تعداد زیادی قله‌ های آذرین دارد که بلندی 17 قله آن از 3000 متر تجاوز میکند.

ارتفاعات سلطان سنجر :

کوه سلطان سنجر کوه آتشفشانی است که در حدود 15 کیلومتری شرق زنوز واقع شده است و قلعه ای به ارتفاع 3255 متر دارد. این کوه بیشتر ایام سال از برف پوشیده است.

ارتفاعات سلطان داغی :

این کوه در شمال غربی کوهستان سهند، نزدیک شهر اسکو قرار دارد با ارتفاعی حدود 3410 متر، سومین قله سهند محسوب میشود. در قله آن زیارتگاهی به نام سلطان حسام الدین وجود دارد.

ارتفاعات مورو داغ :

کوه موروداغ در 36 کیلومتری غرب تبریز در جهت شرقی - غربی از ارتفاعات شمالی صوفیان به سمت تبریز کشیده شده است. این رشته کوه در گردنه پایان از شمال تبریز میگذرد و به گردنه شبلی منتهی میشود. بلندترین نقطه موروداغ 2210 متر ارتفاع دارد و معروف ترین قله های آن چله خانه‌، پیر موسی و خواجه مرجان است.

چشمه تاپ تاپان :

این چشمه به فاصلة 5 کیلومتری آذر شهر در جاده تبریز به مراغه واقع شده است. آب در حوضی طبیعی جمع میشود و مورد استفاده قرار میگیرد. آب این چشمه از دسته آبهای معدنی بی کربنات کلسیک و منیزین گازدار و آهن دار است که خواص درمانی آن برای ازدیاد گلبول های قرمز و تنظیم میزان هموگلوبین خون، سهولت کار دستگاه گوارش و کمک به تغذیه و رشد ارزیابی شده است.

چشمه آب معدنی کندوان :

کندوان روستایی تاریخی و کم نظیر است که در فاصله 22 کیلومتری جنوب اسکو در میان دره ای با صفا و کنار رودخانه پر آبی بهمین نام واقع شده است. فاصله روستای کندوان تا تبریز 62 کیلومتر است. این روستا چشمه آب معدنی مهمی به همین نام دارد که برای درمان بیماران کلیوی نقش بسزایی دارد.

غار اسکندر :

غار اسکندر به فاصله‌ 30 کیلومتری تبریز در روستای سعید آباد واقع شده و دسترسی به آن از طریق جاده ترانزیتی تبریز- تهران میسر است. عرض دهانه این غار حدود 5 متر و دیوارهای داخل آن دارای استالاکتیت ‌های جالب توجهی است.

دره لیقوان :

روستای ییلاقی و کوهستانی لیقوان در جنوب شرقی تبریز و در دامنه کوهستان سهند قرار دارد. این روستا از قسمت شرقی همجوار دره بسیار با صفایی است که رودخانه لیقوان از آن میگذرد و روستاهای حاشیه خود را مشروب میکند.

دره سعید آباد :

یکی از دره هایی که تابستانها مورد بهره برداری وسیع قرار میگیرد، دره سعید آباد است که در 2 کیلومتری جاده ترانزیتی تبریز - تهران قرار دارد. این دره معبر رودخانه سعید آوا چای است.

دریاچه قوری گول :

دریاچه قوری گول در فاصله 45 کیلومتری تبریز در مسیر جاده تهران - تبریز قرار دارد و این دریاچه مثلث شکل با وسعت 240 هکتار با پستی و بلندی ‌هایی نه چندان مهم احاطه شده است. این دریاچه به عنوان تالاب بین ‌المللی به ثبت رسیده است.

جزیره اسلامی ( شاهی ) :

جزیره اسلامی تنها جزیره مسکونی و آباد دریاچه ارومیه است که در اثر کمی بارندگی و تبخیر آب دریاچه در تابستان به صورت شبه جزیره در می آید.

وجود این جزیره سرسبز و خرم با آب شیرین و گوارا ( جزیره 54 چشمه دارد ) در دریای شور و تلخ از عجایب و بدایع طبیعت و خلقت است. در جزیره 7 روستا با نامهای آق گنبد، کمیچی، ‌تیمورلو، قیچاق، بوراچارلو و بهرام آباد با حدود 8 هزار نفر جمعیت وجود دارد.

شهرستان اهر :

قلعه جوشین :

قلعه جوشین یا جوشون در 26 کیلومتری غرب ورزقان به سوی جلفا در 6 کیلومتری روستای جوشین واقع شده و راه آن بسیار سخت و کوهستانی است.

قلعه بر فراز کوهی است که سه طرف آن را شیب های دیوار مانند احاطه کرده است و تنها راه ارتباطی آن یک گذر کوهستانی تنگ است که فقط یک یا دو نفر میتوانند به زحمت از آن بالا روند. به همین علت نگهبانی و دفاع از این قلعه حتی با تعدادی معدود هم ممکن بوده است.

حمام کردشت :

این حمام در کناره رود ارس، در جوار روستای کردشت که قلعه ای نیز به این نام دارد واقع شده است. حمام کردشت از لحاظ طراحی داخلی و نقاشی های دیواری شایان توجه است.

آب مصرفی حمام را از رودخانه ارس میگیرند و پس از گرم شدن از طریق سیستم گرمخانه ای آن را به حوضچه های درونی انتقال میدهند و پس از استفاده از آن، فاضلاب آن را از طریق سیستم های کانال کشی شده به بیرون هدایت میکنند. ویژگی برجسته این حمام آن است که در حالت معمولی از سطح زمین قابل تشخیص نیست، زیرا در گودی ساخته شده است.

رباط شاه عباسی گویجه بئل :

گردنه گویجه بئل در 93 کیلومتری تبریز و 24 کیلومتری اهر قرار دارد. در این ناحیه دو کاروانسرای قدیمی وجود دارد که در زمستان مورد استفاده کاروانیان قرار میگرفت. از تبریز به اهر ابتدا به کاروانسرای علیای گردنه بر میخوریم که به فاصله 3 کیلومتر از ابتدای گردنه ساخته شده است.

کاروانسرای‌ دوم (‌سفلی)‌ به فاصله 7 کیلومتر از کاروانسرای علیا در محوطه ای مسطح و مشرف به رودخانه قرار دارد. این کاروانسرا محوطه‌ بزرگ تر و گسترده ‌تری را در برگرفته و از دو بخش، شامل حیاط و قسمت مسقف که دارای حجرات متعددی است، تشکیل شده است.

سنگ نبشته سقندل :

این کتیبه در کوهی به نام زاغی یاقیه در دو کیلومتری‌ شرق ورزقان از توابع اهر قرار دارد. طول آن 115 و عرض آن 47 سانتیمتر و مشتمل بر 10 سطر است. این کتیبه به ساردوی دوم پسر آرگیشتی اول تعلق دارد و در آن از حمله به ناحیه کوهستانی پولو آدری و گشودن 21 دژ و تصرف 45 یا 44 شهر در یک روز سخن میرود.

جاذبه ‌های طبیعی اهر :

ارتفاعات کمتال :

کوهستان کمتال از مهمترین و جالب ترین کوههای ارسباران است. این کوه 3100 متر ارتفاع دارد و از نوع کوههای سنگی است. تندی دامنه ها و صعب العبور بودن آن ، کوهستان را از هر نوع هجوم مصون نگاه داشته و از مظاهر تمدن جدید نیز محروم کرده است.

ارتفاعات قوشا داغ :

قوشا داغ از ارتفاعات مهم و قابل توجه ارسباران است که در شمال شهر هریس و غرب رشته کوه سبلان و جنوب غربی مشکین شهر قرار گرفته است. بلندترین قله آن در شمال هریس 3149 متر ارتفاع دارد. گردنه معروف گویجه بئل که از زیباترین پدیده های طبیعی است در محدوده این کوهستان بر سر راه تبریز به اهر قرار گرفته است.

تالاب یوسفلو :

این تالاب در 33 کیلومتری شرق شهرستان اهر قرار دارد و تالابی دایمی است که مورد استفاده پرندگان مهاجر آبزی قرار میگیرد.

تالاب دیب سیز :

این تالاب در 25 کیلومتری شرق اهر قرار دارد و تالابی نی زاری و دایمی است که مورد استفاده پرندگان مهاجر آبزی قرار میگیرد.

تالاب خرمالو :

این تالاب در 42 کیلومتری جنوب غربی اهر قرار دارد و تالاب دائمی است که علاوه بر استفاده های کشاورزی، در فصل زمستان مورد استفاده پرندگان مهاجر قرار میگیرد.

اماکن زیارتی و مذهبی :

مسجد جامع :

مسجد جامع اهر در کوچه مسجد جمعه این شهر واقع شده و منسوب به دوره سلجوقی و اتابکان است. این مسجد از نظر شیوه معماری و تزئینات از مساجد بسیار زیبای استان است.

مقبره‌ شیخ شهاب الدین اهری :

شهر تاریخی و زیبای اهر به نام مدفن عارف بزرگوار شیخ شهاب ‌الدین اهری در تاریخ معروف و مشهور است. بقعه این عارف نامدار در بخش جنوبی اهر در محوطه‌ بسیار با صفایی که در حال حاضر گردشگاه اهالی این شهر است بنا شده است.

شیخ شهاب الدین اهری از عرفای مشهور قرن هفتم هجری است که در این مکان به هدایت و ارشاد طالبان حق و طریقت می پرداخت و به درجه قطب نایل گردید. شیخ شهاب الدین مذهب اثنی عشری داشت.

شهرستان بستان آباد :

شهرستان بستان آباد در محل شهر باستانی و گمشده اوجان بنا شده است. نام اوجان از قرن ششم به بعد در اکثر سفرنامه ها و کتابهای تاریخی آمده است. حمداله مستوفی در نزهه القلوب می نویسد : آن را بیژن بن گیو بن گودرز ساخت. غازان خان امارتش را تجدید کرد. از سنگ و گچ بارو کشید و شهر اسلام خواند و دارالملک ساخت.

هوایش سرد و آبش از کوه سهند جاری است. حاصلش غله و بقولات بود. میوه‌ او جان از اقلیم سفید چهره و شافعی مذهب اند. فرمانروایان ترکمنان و صفویه مدتها در قصر غازانی در اوجان مجالس عیش و نوش داشتند، اما در روزگار فرمانروایان بعدی آذربایجان حوادث و جنگهای خونین متعددی اوجان را در معرض انهدام و ویرانی قرار داد که امروزه از آن همه آبادانی و زیبایی فقط یک رودخانه و یک دهستان به نام اوجان در جغرافیای آذربایجان باقی مانده است.

جاذبه های طبیعی بستان آباد :

غار آغ بولاق :

این غار در قسمت جنوبی روستای قره چمن از توابع شهرستان بستان آباد واقع شده و از نوع غارهای استالاکتیت است. عرض دهانه غار حدود 2 متر است و دسترسی به آن از روستای قره چمن امکان پذیر است.

شهرستان بناب :

بناب به معنای سرزمینی است که ریشه اش در آب و یا نزدیک آب است. این شهر قبل از حمله مغولان بسیار آباد و پر رونق بود. در گورستانهای منطقه قره قشون، ‌در ارتفاعات جنوبی آن آثاری مربوط به قرن های هشتم و نهم هجری بدست آمده است.

آثار و بقایای بناهای تاریخی نشانگر آبادانی آن در دوره صفویه است. با وجود اینکه بناب از شهرهای مهم آذربایجان است، از نقطه نظر اقتصادی، سیاسی و تاریخی پیوسته تحت تاثیر مراغه بوده است.

مراکز تاریخی و باستانی بناب :

قلعه ضحاک عجب شیر ( داش قلعه ) :

در 28 کیلومتری شرق عجب شیر در ساحل شرقی دریاچه ارومیه در 95 کیلومتری جنوب تبریز، قلعه ‌ضحاک عجب شیر واقع شده است. در ارتفاعات مقدم سهند غربی، کوه سنگی مجزایی در دره سر برآورده که به داش قلعه ضحاک معروف است.

در پای این کوه قبرستانی است که در آن مجسمه ‌سنگی قوچی قرار دارد. در کنار قبرستان دهی است به نام ینگجه و در شمال قلعه روستای بازار (بالاس)‌ قرار دارد. رسیدن به این روستا فقط با خودروهای بیابانی و از راه روستای گنبد (کنبد) و قریه هزاره ممکن است.

جاذبه ‌های طبیعی قلعه ضحاک عجب شیر :

تالاب قبادلو :

این تالاب در 22 کیلومتری شمال غربی عجب شیر، بالاتر از بندر رحمانلو قرار دارد و بخشی از پرندگان تالاب های حاشیه‌ ای دریاچه ارومیه را به خود جذب میکند.

جزیره قریون داغی ( کبودان ) :

جزیره قریون داغی یکی از بزرگترین و زیباترین جزایر غیر مسکونی دریاچه ارومیه است که در فاصله 12 کیلومتری بندر رحمانلو در قسمت جنوب شرقی دریاچه ارومیه قرار گرفته است. طول جزیره 9 کیلومتر، عرض آن 4 کیلومتر و مساحت کل آن 3175 هکتار است و از سطح دریای آزاد 1521 متر ارتفاع دارد.

جزیره قویون داغی تنها جزیره دریاچه ارومیه است که در تمام سال دارای آب شیرین است. آب شیرین جزیره برای مصرف حیوانات وحشی از دو چشمه ای که در جنوب آن قرار دارد تامین میشود.

جزیره قویون داغی زیستگاه قوچ و میش ارمنی و گوزن زرد ایرانی است. این گوزن یکی از نادرترین گونه های گوزن جهان است. این مجموعه از طرف یونسکو بعنوان یکی از 59 قطعه منطقه حفاظت شده که دارای گونه های کمیاب گیاهی و حیوانی است به ثبت رسیده است.

جزیره اشک :

این جزیره در قسمت جنوبی کبودان، در 40 کیلومتری بندر گلمانخانه قرار دارد. دارای وسعتی معادل 2115 هکتار و ارتفاعی در حدود 1270 متر از سطح دریاست. این جزیره یک چشمه آب شیرین دارد و یکی از جالب ترین زیستگاههای پرندگان بومی و مهاجر از جمله فلامینگو و تنجه است. از نظر پوشش گیاهی شبیه جزیره کبودان است. گوزن زرد ایرانی نیز در آن زندگی میکند.

جزیره آرزو :

این جزیره نیمه جنگلی با مساحتی حدود 542 هکتار در غرب جزیره کبودان قرار گرفته است و 1270 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این جزیره پذیرای پرندگانی نظیر فلامینگو،‌ کاکایی و غاز است.

جزیره اسپیر :

این جزیره با مساحتی معادل 1151 هکتار در غرب کبودان و 27 کیلومتری بندر گلمانخانه واقع شده است. ارتفاع آن از سطح دریا 1270 متر است و همه ساله پذیرای پرندگانی چون فلامینگوها، پلیکان ‌ها، کاکایی ها و غاز است.

بندر رحمانلو :

بندر و روستای رحمانلو از دهستان دیزجرود عجب شیر، در ساحل شرقی دریاچه ارومیه واقع شده است. این بندر یکی از ینادر مهم دریاچه ارومیه در آذربایجان شرقی است. در سمت شمالی بندر رحمانلو اسکله ای برای پهلو گرفتن کشتی های باری و مسافری، در بخش جنوبی محلی برای مسافرینی که به منظور استفاده از آب و لجن دریاچه که برای درمان برخی از بیماری ها مفید است به این بندر می آیند بنا شده است.

بنادر دانالو و زینت لو :

بندرهای دانالو، قباد لو و زینت لو نیز در ساحل شرقی دریاچه ارومیه و در حدود 25 کیلومتری عجب شیر واقع شده اند که از نظر اهمیت در مرتبه بعد از بندر رحمانلو قرار دارند. در تابستان بسیاری از مردم برای استفاده از آب و لجن دریاچه به این بنادر روی می ‌آورند.

اماکن زیارتی و مذهبی بناب :

مسجد مهرآباد :

این مسجد در کنار میدانی که سابقا مهرآباد نام داشت بنا شده است. این مسجد از یک نظر در بین مساجد منطقه دارای اهمیت خاص و استثنایی است و آن مربوط به وجود کتیبه تاریخ دار آن است که در دیوار قسمت شمالی نصب شده است. هزینه بنای مسجد توسط بی بی خانم دختر منصوربیگ پرداخت شد. مسجد در سال 951 هجری قمری در زمان سلطنت شاه طهماسب ساخته شده است.

شهرستان سراب :

منطقه سراب از جمله مناطقی است که از دیرباز مسکونی بوده است. وجود کتیبه اورادتویی، تپه های باستانی و معابد سنگی در حومه این شهر نشانگر قدمت تاریخی منطقه است.

سنگ نبشته رازلیق که یک باستان شناس آلمانی در سال 1971 آن را خواند به خط میخی و متعلق به آرگیشتی دوم پسر روسای اول است. در منطقه سراب آثار متعددی از جمله معابد سنگی، قلاع و یک چهار طاقی متعلق به دوران تمدن ساسانی به جای مانده که مبین اهمیت آن در دوره ساسانی است.

شهر سراب در دوران حکومت مغولان از مراکز عمده حکومتی در آذربایجان بود. در زمان حکومت چوپانیان نیز سراب مورد توجه بود و حکومت آن با "جانی بیک خان" از اولاد "جوجی خان" بود که در سال 758 در این شهر کشته شد. در اوایل حکمرانی صفویه که شهرهای تبریز و اردبیل از شهرهای مهم به شمار میرفتند، سراب به دلیل نزدیکی به این دو شهر از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. جنگ شاه اسماعیل و خلیل پاشا در سراب روی داد و آغا محمد خان قاجار با صادق خان شقاقی در این منطقه جنگید.

مراکز تاریخی و باستانی سراب :

تپه باستانی قلعه جوق :

این تپه در 2 کیلومتری شمال سراب در دهکده ای به همین نام واقع شده است. ارتفاع آن 30 متر است و مساحتی در حدود 20 هزار متر مربع ( به شعاع 80 متر ) دارد.

در این تپه انواع سفال از دوران ما قبل تاریخ و هزاره دوم قبل از میلاد و دوران پارتها تا قرون اولیه‌ اسلامی و سفال هایی مرصع در انواع مختلف به حد وفور پیدا شده است.

تپه‌ باستانی امام چای :

در شمال شرقی روستای امام چای سراب، تپه ای باستانی به نام امام چای وجود دارد. مساحت تپه حدود 4.000 مترمربع و ارتفاع آن از زمین های اطراف 20 متر است. در نتیجه حفاری های غیر مجاز و خاک برداری های زراعتی که در این تپه صورت گرفته، موارد زیر مشخص شده است : تعدادی قبرهای اسلامی، یک رگه با سفال مختلف مربوط به هزاره‌ اول قبل از میلاد، یک رگه آثار خاکستر و زغال از یک آتش سوزی و یک دور تاریخی با سفالهای مختلف و خشت خام.

اماکن زیارتی و مذهبی سراب :

مسجد اسنق :

در روستای اسنق از توابع محال آلان بر آغوش سراب مسجدی با ستونها و روبنای سنگی و سنگ نبشته های زیبا قرار دارد. این مسجد در وسط روستا میان حیاط وسیعی بنا شده است. در داخل مسجد منبر چوبی منبت کاری شده شکسته و درهم ریخته ای وجود دارد که همزمان با بنای مسجد ساخته شده است.

بر روی قطعه ای از بازوی آن نام بانی مسجد،‌ صاحب فخرالدین محمد قید شده است. آثار باقیمانده از این منبر نشان میدهد که چند هنرمند توانا، مدتی دراز صرف ساختن آن کرده ‌اند.

مسجد جمال آباد :

جمال آباد نام روستایی است از محال آلان بر آغوش که در 6 کیلومتر شمال مهربان و 21 کیلومتری جاده تبریز - سراب قرار گرفته است. این روستا مسجد کهنی دارد که 6 ستون عظیم سنگی سقف چوبی آن را نگه داشته است.

ظاهرا این مسجد در ابتدا دارای دیوارهای سنگی و سقف گنبدی بود که بعدها سقف و دیوارها فرو ریخت و قطعات آن هر یک در جایی افتاد و یا به جای دیگری انتقال یافت. جنس سنگهای مسجد عموما آهکی است.

مسجد جامع سراب :

مسجد جامع سراب یادگار قرن نهم هجری قمری است. این مسجد بدون گلدسته و مناره است و از یک شبستان بزرگ و یک حیاط کوچک در سمت غربی و دو در ورودی تشکیل شده است. شبستان مسجد مجموعه ای است از 60 گنبد که همه‌ آنها (‌به اسثنای ردیف چهارم از شرق) مستقیما بر روی طاق جناقی و ستونها نهاده شده‌ اند.

بقعه شیخ اسحاق :

در ساحل جنوبی رودخانه‌ کوچک روستای خانقاه محال خانمرود بقعه آجری بزرگی قرار گرفته که به بقعه‌ شیخ اسحاق معروف است. در مورد هویت شیخ اسحاق و صاحبان دیگر قبرهای این بقعه اطلاعات مستندی در دست نیست.

امام زاده بزرگ :

این امام زاده در جنوب غربی شهر سراب، جنب قبرستان عمومی شهر واقع شده است. این بنا دارای دو مناره به ارتفاع 9 متر است که از کنگره و ماذنه آن اثری بر جای نمانده است. نوع ساختمان ساده است، ولی در بعضی قسمتها با آجر چینی، تنوعی به ظاهر ساختمان داده اند. سبک بنا و ستونها آن را به قرن هشتم و نهم منسوب میکند.

شهرستان شبستر :

شبستر از شهرهای قدیمی آذربایجان است. نام این شهر در کتاب های تاریخی قدیم آمده است. بیشترین آوازه ‌شهر شبستر به وجود بزرگانی مانند : شیخ محمد شبستری عارف نامدار و صاحب مثنوی گلشن راز، میرزا علی اکبر شبستری طنز سرای برجسته آذربایجان، شهید راه حق شیخ محمد خیابانی مربوط است.

مراکز تاریخی و باستانی شبستر :

روستای تاریخی سیس :

این روستا در 14 کیلومتری شبستر، در سر راه صوفیان به شبستر واقع شده است و دارای آثار تاریخی متعددی است.

جاذبه‌ های طبیعی شبستر :

ارتفاعات میشو :

کوه میشو در شمال دریاچه ارومیه است و جلگه مرند را از جلگه شبستر و دریاچه ‌ارومیه جدا میکند. شهرستان مرند در دامنه ‌شمالی و شهرستان شبستر در جبهه جنوبی این کوهستان قرار دارد. حداکثر ارتفاع میشو داغ 2855 متر است.

بندر شرفخانه :

بزرگترین بندر ساحلی دریاچه ارومیه است که در شهرستان شبستر واقع شده و رشته ای از راه آهن تبریز - جلفا که از صوفیان منشعب میشود به شرفخانه منتهی میشود. در این بندر تاسیسات نسبتا مهم بندری و انبارهای کالا وجود دارد.

این بندر در شمال شرقی دریاچه، در فاصله 49 کیلومتری صوفیان و 30 کیلومتری جنوب شبستر و 88 کیلومتری شمال غربی تبریز واقع شده است. در فصل تابستان تعداد کثیری از مردم به منظور استفاده از آب و لجن دریاچه برای آب درمانی و لجن درمانی، به این بندر وارد میشوند.

بندر آق گنبد :

این بندر در جزیره شاهی ( اسلامی ) واقع شده و یکی از بنادر مهم دریاچه ارومیه در امور بازرگانی و اقتصادی است. بندر آق گنبد ارتباط اهالی هفت روستای آق گنبد را با شهر ارومیه برقرار میکند. بندر آق گنبد در ساحل غربی جزیره اسلامی و در سمت ‌شرقی دریاچه ارومیه واقع شده است.

اماکن زیارتی و مذهبی شبستر :

مسجد جامع تسوج :

مسجد جامع تسوج از توابع شبستر در ردیف آثار قدیمی این منطقه است. بر روی سر در این مسجد فرمانی است از سلطان محمد خدابنده که با خط ثلث برجسته بر روی سنگ فلفلی یکپارچه ای نقر شده است.

کتیبه فرمان نشان میدهد که تسوج دارای اهمیت و جمعیت زیاد بود و موقعیت سوق الجیشی مهمی داشت، از این جهت مورد عنایت و توجه شاه صفوی قرار گرفت.

مقبره شیخ محمود شبستری :

این مقبره در شهر شبستر و در وسط باغچه ای موسوم به گلشن قرار دارد و محل دفن سعد الدین محمود بن عبدالکریم بن یحیی از مشاهیر و عرفای آذربایجان و خالق مثنوی معروف گلشن راز و استادش بهاء الدین یعقوب تبریزی است.

بنادر طی زمان بارها تعمیر و بازسازی شده است. در باغچه مقبره، چند قطعه سنگ حجاری شده وجود دارد که سه قطعه از آنها جالب و ارزنده است. دو قطعه دیگر به شکل صندوق است که احتمالا از سنگهای پایه در ورودی باغچه بوده و دیگری پایه سنگی مقرنس مشعلی است که از نوع سنگهای کبود معمولی است.

شهرستان کلیبر :

در روزگار قدیم اهر و کلیبر از قصبات پیشگین (‌مشگین شهر) بودند. از نظر تاریخی، کلیبر به خاطر وجود قلعه بابک که روزگاری مرکز قدرت بابک خرمدین بوده،‌ دارای اهمیت فوق العاده ای است.

مراکز تاریخی و باستانی کلیبر :

قلعه جمهور (بذقالاسی) :

قلعه‌ جاویدان یا قلعه جمهور یا دژ بذ که امروزه به نام قلعه بابک معروف است در 5 کیلومتری جنوب غربی کلیبر واقع شده است. اطراف این قلعه را از هر طرف دره هایی به عمق 400 تا 600 متر فرا گرفته است و تنها یک راه بز رو دارد.

از همین جا بوده که بابک خرمدین قهرمان تاریخی آذربایجان و یارانش به مدت 22 سال سپاهیان عرب را که برای سرکوب جنبش و قیام او آمده بودند، در کوهها و گردنه ها سرگردان کرد و با شبیخون های خود آنان را از دم تیغ گذارند و به شکست و هزیمت وادارشان کرد.

قلعه پشتو :

یکی از با ارزش ترین و جالب ترین آثار تاریخی بخش هوراند از شهرستان اهر قلعه پشتو یا پشتاب است که بر بلندترین کوه بین روستاهای پشتاب و کوجان قرار گرفته است. روستای پشتاب در 12 کیلومتری غرب هوراند و 50 کیلومتری اهر واقع شده است.

در ساخت دیوارهای قلعه از سنگ های لاشه ای،‌ ملاط، گل رس، ساروج و مقداری آجر استفاده شده است. تنها راه ورودی به قلعه معبدی است از سمت شمال با 220 پله سنگی.

قلعه پیغام :

قلعه پیغام ( پیکان ) در کنار راه شوسه اهر به کلیبر واقع شده و فاصله آن از کلیبر 13 و از قلعه بابک 18 کیلومتر است. این قلعه بر روی تپه بنا شده است. کوه پیغام دارای پرتگاههایی خطرناک است که در اثر فرسایش و ساییدگی طبیعی به شکل ایوان های بزرگ و کوچک با دیوارهای صخره ای در آمده و با استفاده از این موقعیت طبیعی، بر روی سکوهای آن، در صد ردیف، استحکامات مختلفی ساخته شده است. درباره شهرت و وجه تسمیه قلعه چنین آورده اند که این قلعه در دیدرس بیشتر قلعه ها و استحکامات بابک بوده است و چون دستورات نظامی را از این قلعه به وسیله آتش به سایرین خبر میدادند، به قلعه پیغام معروف شد.

قلعه نودوز :

قلعه نودوز یا نقدوز در 25 کیلومتری جنوب شرقی اهر واقع شده است. این قلعه بر فراز قله کوهی مرتفع مشرف به رودخانه اهر چای احداث شده است. ارتفاع برج این قلعه 11 متر است. با سنگهای تراش خورده رسوبی به رنگهای آجری و زرد و با ملاط گچ و آهک بنا شده است.

قلعه آواریس :

قلعه‌ آورایس منسوب به دوره ساسانی تا قرن سوم هجری است. این دژ قدیمی در 22.5 کیلومتری جنوب خدا آفرین و 11 کیلومتری جاده‌ شوسه اهر - کلیبر واقع شده است.

قلعه‌ قهقهه :

در دهستان یافت از بخش هوراند شهرستان اهر، نزدیک روستای گنجویه و قره آغاجلو، بر فراز کوهی مرتفع و صخره ای، قلعه و زندان قهقهه (‌کهن دژ) ساخته شده است. از روستای گنجویه و قره آغاجلو تا دامنه قلعه قهقهه حدود 3 کیلومتر راه کوهستانی است.

در سمت شمالی این قلعه هفت برج و بارو بنا شده که با دیوارهای بلند و محکم محصور است. راه ورود به قلعه طوری ساخته شده که بیش از یک نفر نمیتواند از آن بگذرد. سه طرف قلعه (‌جنوب، شرق و غرب) با دیوارهای بسیار بلند و صخره ای مشرف بر پرتگاههای طبیعی و خطرناک است. این قلعه در‌ دوره صفویه محل نگهداری مجرمین سیاسی بوده است.

منطقه تاریخی قوبول دره سی :

قوبول دره سی در یک کیلومتری غرب قریه چناب از توابع هوراند (‌دو کیلومتری جاده اهر - کلیبر) پشت کوه سنگی مرتفعی واقع شده است. در مقابل آن،‌ کوه هشت سر قرار دارد که به روایتی مسکن اصلی بابک خرمدین بوده است. تپه تاریخی اژدها داش در این دره قرار دارد. بر بدنه و بالای آن غارهایی است که به گفته اهالی هر کدام گنجایش بیش از 2 هزار نفر را دارد.

تپه باستانی اژدها داش :

در دشت لشگرگاه هوراند از توابع شهرستان کلیبر تپه بسیار کوچکی به شعاع تقریبی 15 و ارتفاع 1.5 متر وجود دارد که در اصطلاح محلی به اژدها داش (سنگ اژدها) معروف است. از این تپه آثاری مختلف از قبیل قطعات سفال و سنگ چخماق مربوط به قرون اولیه هزاره اول قبل از میلاد به دست آمده است.

پل های خدا آفرین :

روی رودخانه ارس، دو پل تاریخی به فاصله اندکی (100 متر) از یکدیگر بنا شده است که به نام خدا آفرین مشهورند. اولی منسوب به قرن ششم هجری (‌دوره سلجوقیان) است که طول آن 160 متر است و از 15 طاق جناقی و هلالی با ابعاد نا مساوی و غیر متشابه تشکیل شده است. مصالح ساختمانی این پل، سنگهای قلوه و لاشه در قسمت پایه ها و آجر در ساختمان طاق ها است و ملاط آن آهک و گچ است.

پل دوم خدا آفرین حدود 120 متر طول دارد، دارای ده طاق است و منسوب به دوره صفوی است. مصالح ساختمانی این پل، سنگ های قلوه و لاشه در قسمت پایه ها و آجر در ساختمان طاق ها است و ملاط آن آهک و گچ است.

جاذبه‌ های طبیعی کلیبر :

منطقه حفاظت شده ارسباران :

منطقه حفاظت شده ارسباران با وسعت 72 هزار هکتار در کناره های جنوبی رود ارس در شهرستان کلیبر واقع شده و به عنوان مکان ذخیره بیوسفر در یونسکو به ثبت رسیده است و از ارزش های خاص گیاهی و جانوری برخوردار است.

شهرستان مراغه :

مراغه از شهرهای تاریخی و قدیمی آذربایجان و نیز ایران است. در 280 هجری فرمانروایی مراغه به محمد بن افشین بن دیوداد رسید. بعد از وی برادرش یوسف به جای او نشست و در سال 296 هجری به نام خود در مراغه سکه زد. در سال 317 هجری، مسافریان دیلمی به مراغه دست یافتند.

در سال 420 هجری قشون غز وارد مراغه شد. در سال 566 هجری مراغه جزو قلمرو سلجوقیان در آمد. در سال 622 هجری جلال الدین خوارزمشاه بدون برخورد یا مقاومت مهمی به مراغه آمد. در سال 628 هجری این شهر به تصرف سپاهیان مغول درآمد. در سال 656 هجری مراغه مرکز فرمانروایی هلاکوخان مغول شد.

خواجه نصیرالدین طوسی با همکاری چند ستاره شناس مامور تاسیس رصدخانه معروف مراغه شد. در سال 759 هجری مراغه به دست تیموریان ویران شد. در سال 1142 هجری شهر مراغه و دهخوارقان به دست نادر شاه گشوده شد. گرچه شیخ عبیداله کرد در سال 1297 هجری خود را به حوالی مراغه رسانید ولی هجوم وی و همراهانش دفع شد و سکون و آرامش به مراغه بازگشت.

بنا و یادمان ‌های تاریخی مراغه :

مقبره اوحدی مراغه ای :

این بنا محل دفن رکن الدین ابوالحسن مراغی مشهور به اوحدی مراغه ای عارف و شاعر پارسی گوی نامدار و صاحب مثنوی معروف جام جم است. مقبره اوحدی در میان باغی سرسبز در شهر مراغه واقع شده است.

گنبد سرخ :

از پنج مزار موجود در مراغه قدیمی ترین آن ها، گنبد سرخ است که در آذربایجان بیشتر به (‌قرمزی گنبد) شهرت دارد. عمارتی است چهار گوش با سقفی گنبدی که بر مقرنس هایی که هنوز سالم مانده اند نهاده شده است. کتیبه ها و نقوش هندسی از آجر سرخ تراشیده و کاشی مینایی رنگ بر بالای درگاه بنا کار گذاشته شده است.

بر زمینه ای از گچ خاکستری این کتیبه ها نقوشی از گل و برگ گچ بری که اثری از رنگ آبی در آنها دیده میشود آراسته شده است. کتیبه های موجود نشانگر این است که بنادر،‌ زمان حیات عبدالعزیز ساخته شده است.

گنبد مدور :

گنبد مدور دومین مزار از قبرهای پنجگانه مراغه است. این بنا برجی است مدور که از گنبد و سقف آن چیزی بر جای نمانده و مزاری کاملا ناشناخته است. ارزش بنا در این است که ترقی و تکامل نمای مینایی را طی دوران کوتاه میان تاریخ احداث این بنا و تاریخ ساخت گنبد سرخ نشان میدهد. بنا که از آجر ساخته شده، به سکوی بلندی از سنگ که سردابی در میان دارد، نهاده شده است.

گنبد کبود :

سومین مزار از قبرهای پنجگانه مراغه که (قبر مادر هلاکو)‌ نامیده میشود، برجی است کبود و زیبا به شکل منشوری ده وجهی. پهلوهای این برج دارای طاق نما و حاشیه کاری و دندانه است و در کناره آن پایه های ستون مانندی ساخته شده است. این برج نظیر دیگر برجهای مقبره دار دو طبقه است.

قسمت پایین، سرداب مخصوص دفن میت است و قسمت بالایی اطاقی است مزین به گچ بری و کاشی نوشته. اطاق سقف بلندی دارد که گنبد آن فرو ریخته و قسمت اعظم گچ بری و تزئینات و نوشته های آن نیز از بین رفته است.

گنبد غفاریه :

این بنا در قسمت شمال غربی مراغه کنار رودخانه صافی چای واقع شده و تاریخ احداث آن در فاصله‌ بین سالهای 725 و 728 هجری قمری است. گنبد غفاریه بنایی مربع و آجری است که بر بالای سکویی سنگی و سردابه دخمه ای عمیقی استوار است. در چهار زاویه آن ستون هایی با نقوش لوزی ساخته اند.

قلعه و غار قیزلار قلعه سی :

قیزلار قلعه سی (قلعه دختران)‌ یکی از مهمترین آثار تاریخی و طبیعی شهرستان مراغه است. این قلعه و غار در 20 کیلومتری جنوب غربی مراغه و در سمت جنوبی دره بسیار عمیق کوههای کوی داغ (کوه کبود) واقع شده است. ارتفاع کلی غار و قلعه نسبت به دره عمیق مقابل حدود 18.000 تخمین زده شده است. در ارتفاعات پشت قلعه باقیمانده یک دیوار خشتی به چشم میخورد که از بقایای قلعه‌ قدیمی است.

گوی برج :

این برج در محله ‌اتابک، کوچه سبزیچی ها قرار دارد‌ که پنجمین و آخرین مزار بزرگ مراغه است. متاسفانه این بنا امروزه به ویرانه ای تبدیل شده و نشانه و کتیبه ای که بتوان با آن تاریخ بنا را معین ساخت در دسترس نیست.

جاذبه ‌های طبیعی مراغه :

چشمه ورجوی :

چشمه معدنی ورجوی در فاصله 8.5 کیلومتری جنوب مراغه از زمین خارج میشود. آب چشمه وارد حوضچه ای میشود و سپس به رودخانه مجاور آن میریزد. مظهر چشمه در میان سنگهای آهکی مجاور رودخانه قرار دارد که آب آن همراه با گاز از زمین خارج میشود.

چشمه گشایش :

دهکده گشایش در 14 کیلومتری جنوب شرقی مراغه واقع شده است. از دهکده تا چشمه های معدنی که در جنوب غربی دهکده قرار دارند در حدود 700 متر راه است. در این ناحیه دره ای وجود دارد که رودخانه موردی در آن جاری است.

در این دره دو چشمه معدنی وجود دارد. یکی از این دو چشمه در قسمت جنوبی که از زیر سنگهای آهکی آب خارج میشود و دیگری در قسمت شمال دره است که از سوراخی در یک سنگ آهکی که به طرف رودخانه جلو آمده است با فشار و صدا بیرون می جهد. مقدار و فشار بعد از هر جهش کاهش می یابد اما جهش از نوع تکرار میشود.

غار هامپوئیل ( کبوتر ) :

غار کبوتر مراغه که در اصطلاح محلی به غار هامپوئیل معروف است در 15 کیلومتری جنوب شرقی مراغه واقع شده است. این غار در کمره کوهی صخره ای رو به جنوب قرار گرفته است.

اهمیت غار کبوتر به خاطر وجود چاله هایی عمیق و مخوف است که به صورت تندره‌ های سنگی و تالارهای بزرگ دیده میشود. این غار بیش از غارهای دیگر مورد توجه غار شناسان و محققان و کوهنوردانی است که همه ساله برای باز‌دید از آن به این منطقه سفر میکنند.

دره گشایش :

دره گشایش در مسیر رودخانه گشایش در کنار غار معروف کبوتر و در 20 کیلومتری شهر مراغه واقع شده است. در تابستان بازدید کنندگان غار کبوتر از طبیعت جذاب و زیبای این دره بهره مند میشوند.

تالاب آلمالگی :

این تالاب در ارتفاع 2400 متری، در جنوب شرقی ارتفاعات سهند قرار دارد و 20 هکتار مساحت دارد. تالاب پوشیده از نیزار و گیاهان آبزی است که از نظر لانه گزینی پرندگان نظیر سرسبز و چنگر شرایطی مناسب دارد و به همین دلیل دارای ارزش تفرجگاهی است.

اماکن زیارتی و مذهبی مراغه :

مسجد ملا رستم :

در کنار میدان ملا رستم شهر مراغه که با خیابان اوحدی فاصله کمی دارد، یکی از جالبترین آثار تاریخی مراغه قرار دارد. این بنا مسجدی است به نام ملا رستم که متاسفانه کتیبه ای در بنای مسجد نیست تا نام معمار و نام بانی بنا را مشخص کند.

مسجد معزالدین :

در سمت غربی میدان خشکبار مراغه که سابقا در میدان آرد فروشان معروف بود،‌ مسجدی قدیمی وجود دارد که به مسجد معزالدین معروف است. در فضای کلی این بنا یک مسجد کوچک دیگر و مقبره ای گنبد دار وجود دارد. این مسجد در زمان سلطنت شاه طهماسب بوسیله فردی به نام حاجی نبی بازسازی گردید. علاوه بر این در سال 1372 هجری قمری نیز تعمیراتی در مسجد صورت گرفت که در یک کتیبه با خط نستعلیق درشت نوشته شده است.

مسجد شیخ بابا :

یکی دیگر از مساجد تاریخی مراغه مسجدی موسوم به شیخ بابا است که آن نیز در سالهای اخیر بازسازی شده است. از در اصلی و اولیه مسجد آثاری به جای مانده که در جریان نوسازی مورد استفاده قرار گرفت.

مسجد جامع مراغه :

این مسجد در خیابان خواجه نصیر مراغه واقع شده و دارای دو در است که یکی به خیابان و دیگری به بازار سبزی فروشان این شهر باز میشود. کتیبه های موجود و شیوه معماری مسجد نشانگر تعلق آن به دوره صفویان است.

امام زاده معصوم :

این امام زاده در شش کیلومتری جنوب شرقی مراغه در دهکده ای به نام ورجوی واقع شده است. در جوار این امام زاده یک گورستان بزرگ قدیمی وجود دارد که دارای سنگ قبرهای منقش به تیر و کمان، نیزه و شمشیر و سپر است. یکی از نمونه های جالب این سنگ ها صندوق سنگی منقشی است که در تاریخ 1085 هجری قمری دارد.

شهرستان مرند :

تاریخ شهر مرند به چند قرن قبل از میلاد مسیح میرسد. در دایره المعارف بزرگ اسلامی آمده است که مرند مرکز سکونت اقوامی مهم در دوره‌ کلده و آشور بود. شواهد تاریخی نشان میدهد که مرند در روزگار قیام بابک خرمدین جزو قلمروی او بود و محمد روادی حکمران مرند از بابک اطاعت میکرد.

در دوره قاجاریه به دلیل رونق فعالیت صنعتی،‌ بازرگانی و معدنی ماوراء ارس و داد و ستد بین تبریز و خوی با باکو و تفلیس مهاجرت و مسافرت مردم آذربایجان به روسیه همچنین لزوم مبادلات پستی و راه کراوانی، به شهرت و آبادانی مرند افزوده شد.

جاذبه ‌های طبیعی مرند :

ارتفاعات کیامکی :

در شمال غرب استان، بلندترین کوه منطقه جلفا به ارتفاع 3347 متر به نام کیامکی قد بر افراشته که به علت آب و هوای مساعد کوهستانی،‌ برف و باران کافی و مراتع و چمنزارهای سر سبز، روستاها و آبادی های متعددی را در دامنه ها و دره های خود جای داده است.

چشمه معدنی صوفیان : حدود 4.5 کیلومتر پس از صوفیان به سوی مرند در ارتفاعات سمت چپ جاده، کنار یک تپه از چند محل آب گازدار از زمین خارج میشود و در دو دامنه تپه جریان می یابد. یکی از این مظهرها که از همه بزرگتر است، یک حوضچه طبیعی بوجود آورده است.

آبشار آسیاب خرابه :

آسیاب خرابه (خارا با دییرمان) یکی از زیباترین مناطق دیدنی آذربایجان شرقی است. این آبشار به علت وجود ویرانه های یک آسیاب آبی به آسیاب خرابه معروف است. برای رسیدن به این مکان بسیار دل انگیز باید از جاده مرند - جلفا به مهدی شهر (علمدار - کرگر ) وارد شد و با عبور از یک جاده خاکی در نوار مرزی ایران و جمهوری آذربایجان و گذشتن از یک جاده فرعی، به دره ای با صفا رسید که محل آسیاب خرابه است.

غار دوگیجان :

این غار که از نوع غارهای استالاکتیت است در شرق شهر مرند قرار دارد و راه دسترسی به آن سواره رو میباشد. دهانه آن به عرض 3.5 متر است.

اماکن زیارتی و مذهبی مرند :

کلیسای سن استپانوس :

کلیسای سن استپانوس یکی از کلیساهای با عظمتی است که بین قرن ‌های چهارم تا ششم هجری ساخته شده است. این کلیسا در 16 کیلومتری غرب جلفا در دره ای سبز و خرم معروف به دره شام بر یک بلندی بنا شده است.

سبک معماری آن آمیزه‌ ای است از شیوه‌ های معماری اورارتو، ‌اشکانی، ‌یونانی و رومی که بعد از ساخت بناهای شگرف اچمیادزین، طادیوس، استپانوس. این تداخل سبک ها به نام سبک و شیوه ارمنی مشهور شد.

شهرستان میانه :

میانه یکی از شهرهای تاریخی و کهن آذربایجان و ایران است. بنا به نوشته دیاکونوف در تاریخ ماد، سال 720 قبل از میلاد در آذربایجان و کردستان امروزی،‌ سرزمین ماننا قرار داشت و مرکز آن در نزدیکی دریاچه ‌ارومیه بود.

میانه ‌پایگاه نیروهای سلاطین و محل کسب فرامین آنها بود. اوچ تپه که امروز یکی از دهستانهای این شهر است ‌در زمان نادر شاه افشار قرارگاه لشکریان او بود. نادر در لشکرکشی های خود بر علیه عثمانی بیشتر در این محل اقامت می کرد. در زمان احمد شاه قاجار و رضا شاه، میانه یکی از مراکز حکومتی خاندان فیروز و میرزا فرمانفرماییان بود.

مراکز تاریخی و باستانی میانه :

پل دختر :

این پل بر روی رودخانه ‌ قزل اوزن در مدخل ارتفاعات قافلانکوه در 20 کیلومتری جنوب شرقی میانه احداث شده است. تاریخ بنای آن به درستی معلوم نیست و کتیبه ای هم که تاریخ بنای پل را نشان میداد، ساییده شده و متن آن از بین رفته است.

پل دختر میانه در طول تاریخ بارها تعمیر و بازسازی شده است. میتوان به تعمیرات سال 923 هجری توسط شاه بیگم،‌ 1084 هجری، همچنین در زمان آغا محمد خان قاجار و یکبار بعد از شهریور 1320 شمسی اشاره کرد.

جاذبه ‌های طبیعی میانه :

ارتفاعات بزغوش :

کوهستان بزغوش در جنوب کوهستان سبلان و شمال غربی شهرستان میانه قرار گرفته است. این کوهستان از نوع کوههای سنگی و صخره ای است و بلندترین قله آن 3304 متر ارتفاع دارد. این کوهستان در حوالی شهر میانه با مراتع سرسبز و خرم پوشیده شده است.

تالاب ماهی آباد :

این تالاب در 20 کیلومتری شمال میانه قرار دارد که تالابی فصلی است و مصارف کشاورزی دارد و در مواقع پرآبی، مورد استفاده پرندگان مهاجر است.

اماکن زیارتی و مذهبی میانه :

مسجد سنگی ترک :

روستای ترک از توابع شهرستان میانه یکی از قصبه های قدیمی استان است که در اسناد تاریخی نام آن بارها مورد اشاره قرار گرفته است. در این روستا مسجدی است که نمای آن از سنگ هایی خوش تراش و کنده کاری شده است و کتیبه هایی که تاریخ تعمیر مسجد را میرساند، در آن نصب شده است.

در مورد تاریخ ساخت مسجد نظرات مختلفی وجود دارد. برخی بنای مسجد را به امام حسین (‌ع) مربوط میدانند و برخی دیگر آن را به خاندان مغول به ویژه سلطان الجایتو نسبت میدهند.

بقعه امامزاده اسماعیل :

این بقعه که به مقبره کمال الدین نیز مشهور است در قسمت جنوبی مسجد جامع واقع شده است دیوارهای آن با آجر ساخته شده است و سطح خارجی گنبد آن با کاشی ‌های فیروزه ‌ای رنگ پوشیده شده است. در حال حاضر بقعه کاملا نوسازی شده و از بنای اولیه آن تنها کتیبه ‌ای به بالای سر در بنای فعلی باقی مانده که تاریخ و نام بانی بنا را مشخص میسازد.

‌شهرستان هریس :

هریس یکی از قدیمی ترین مناطق آذربایجان شرقی است. چند بنای تاریخی مهم از دوران فرمانروایی ایلخان و جانشینان آنان در این بخش به جا مانده است که عبارتند از بقعه‌ شیخ اسحاق (در روستای خانقاه خانمرود)،‌ گورستان مینق، گورستان هیق، گورستان گوور، مسجد سنگی جهان آباد و مسجد اسنق. هریس یکی از قدیمی ترین مراکز صنعت فرش در آذربایجان و ایران است و فرش های مرز بلند آن شهرت جهانی دارد.

اماکن زیارتی و مذهبی هریس :

بقعه شیخ اسحاق :

در ساحل جنوبی رودخانه‌ کوچک روستای خانقاه محال خانمرود بقعه آجری بزرگی قرار گرفته که به بقعه شیخ اسحاق معروف است. در مورد شیخ اسحاق و صاحبان دیگر قبرهای این بقعه اطلاعات مستندی در دسترس نیست.

گورستان هیق :

هیق نام روستایی است از توابع خانمرود هریس که در 3 کیلومتری قریه خانقاه قرار دارد. این روستا دو گورستان قدیمی دارد. یکی اسلامی که بر روی قبرهای آن مـعمولا صندوقها، قوچ ‌ها و الواح سنگی دیده میشود. دیگری گورستان بسیار کهنی است که قبرهای آن پراکنده و مخروبه است. این گورستان قدیمی بین عوام گور قبرسی (گورستان گبرها) معروف است.

شهر هشترود :

جاذبه‌ های طبیعی هشترود :

تالاب یانیق گلی :

این تالاب در 31 کیلومتری جنوب غربی هشترود قرار دارد و در پاییز و زمستان مورد استفاده پرندگان وحشی قرار میگیرد.

تالاب بزو حق‌ گلی :

این تالاب در 50 کیلومتری غرب شهرستان هشترود قرار دارد و تالابی دائمی است که مورد استفاده پرندگان مهاجر قرار میگیرد.

تالاب قوشا گلی :

این تالاب در 31 کیلومتری جنوب غربی هشترود قرار دارد و تالابی نیزاری است.

تالاب زولبین گلی :

این تالاب در 42 کیلومتری غرب هشترود قرار دارد و با وجود این که تالابی فصلی است، به علت نیزارهای داخلی و حاشیه ای به ویژه در مواقع پرآبی پناهگاه مناسبی برای پرندگان مهاجر و آبزی محسوب میشود.