از گذشته هایی بسیار دور، حدود چندین هزار سال پیش شب یلدا یا همان شب چله در میان مردم ایرانی و جوامع دیگر از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده است، به گونه ای که هر ساله در ابتدای فصل زمستان یعنی در تاریخ 30 آذر تا 1 دی تمامی مردم در کنار یکدیگر جمع می شدند و به جشن، شادی و پایکوبی می پرداختند و اسم این شب را شب انقلابی زمستان نیز می نامیدند.
علت برگزاری جشن شب چله را در ایران باستان می توان اینگونه بیان کرد که در آن زمان، شغل اکثر مردم کشاورزی بوده است و از این طریق به امرار معاش می پرداختند که این شغل نیز به شدت تحت تاثیر تغییر فصول قرار داشت و مردم معتقد بودند که بعد از گذشت شبه چله شب ها کوتاه تر و روزها بلند تر می شود و آن ها می توانند کار کشاورزی خود را دوباره از سر بگیرند. از این رو مردم این شب را با شادمانی و نشاط به صبح می رساندند. شب یلدا بلند ترین و تاریک ترین شب سال است که از گذشته تا کنون آداب و رسوم خاص خود را داشته است و در ادامه قصد داریم تا این روز باشکوه در تقویم ایرانیان را به شما معرفی کنیم.
تاریخچه شب یلدا
ابتدا می‌خواهیم در مورد تاریخچه شب یلدا صحبت کنیم و بگوییم که قدمت آن مربوط به چند سال پیش است؟ طبق اطلاعاتی که توسط باستان شناسان بدست آمده است ، قدمت آن به هزاران سال پیش بر‌می‌گردد. اما اگر بخواهیم کمی دقیق‌تر آن را بررسی کنیم باید بگوییم که شب یلدا در ایران باستان از شب‌های مقدس مطرح بوده و در ایران باستان از سال ۵۰۲ میلادی و همچنین در زمان داریوش اول به صورت رسمی به تقویم ایرانیان راه یافت. یکی از سنت‌های باستانی این شب برگزاری جشن است.
در گذشته‌های دور که مردم به کار کشاورزی مشغول بودند و بیشتر اوقات خود را در بیرون از خانه و مطابق با گردش فصل‌ها می‌گذراندند با گذشت زمان به این پی بردند که کار‌های خود را متناسب با جهت ستارگان، گردش خورشید، تغییر فصل‌های سال، بلندی و کوتاهی روز و شب، حرکت ستارگان تنظیم کنند. افراد کشاورز مشاهده کردند که برخی از روز‌های سال طولانی و برخی کوتاه‌اند و همچنین برخی شب‌ها کوتاه و برخی شب‌ها طولانی هستند. سپس فهمیدند که می‌توانند در روز‌های طولانی از نور بیشتر خورشید بهره برداری کنند. آنان روشنی خورشید را نمادی نیک و عامل موفقیت دانستند.
حال اقوام آریایی پی بردندن که کوتاه‌ترین روزها، روز‌های آخر پاییز و طولانی ترین شب‌ها نیز آخرین شب‌های پاییز است. ولی طولانی‌ترین روز به همراه کوتاه‌ترین شب‌ها به تابستان مربوط بوده و با کمی بررسی فهمیدند که آخرین روز پاییز، کوتاه‌ترین روز را دارد و پس از آن روزها طولانی‌تر میشود. به همین دلیل شب آخر پاییز را شب زایش خورشید نامیدند و معیار آغاز سال دانستند. در واقع شب یلدا را شب مهر و زایش خورشید می‌دانند و از دیرین این شب زیبا را جشن می‌گیرند.
همچنین برخی از محققان معتقدند که در فرهنگ مسیحیان این شب معنی زاییده شدن را دارد. حال با بررسی دقیق‌تری می‌فهمیم که مسیحیان معتقدند که در این شب کودکی از آب متولد شده و دو نهنگ این کودک را به بالا آوردند. کودک از آب متولد شد و آب نماد مهر است، به همین خاطر مسیحیان نیز این شب را با عنوان کریسمس، شب متولد شدن از مهر می‌دانند.
شب یلدا چیست؟
همان طور که گفته شد شب چله یا شب یلدا، به بلند‌ترین شب سال معروف است و مردم این شب را جشن می‌گیرند. در این شب بلند و در نیم‌کره شمالی کره زمین، انقلاب زمستانی اتفاق می‌افتد و در نتیجه آن طول روزها بلندتر و شب‌ها به تدریج کوتاه‌تر میشود. در این شب همه اعضای خانواده دور هم جمع می‌شوند و شامی فاخر همراه با انواع میوه‌ها و آجیل فراهم می‌آورند که رایجترین و مهم‌ترین میوه، هندوانه و انار است. همچنین بزرگان خانواده برای افراد خانواده قصه می‌گویند و شاهنامه می‌خوانند. همچنین گرفتن فال با دیوان حافظ از مهم‌ترین و رایجترین اعمال این شب است.
شب یلدا کِی هست؟
همان طور که دریافتید، به اولین شب زمستان و آخرین شب پاییز شب یلدا می‌گویند. از روز یکم دی ماه چله بزرگ زمستانی شروع میشود و به همین خاطر شب یلدا، شب چله نیز نامیده شده است. پس آخرین شب از پاییز، شب یلدا نام دارد و مربوط به تاریخ یکم دی هر سال است.
علت نامگذاری شب چله
شب یلدا در فرهنگ‌های مختلف با نام‌هایی متفاوت نامگذاری شده است. ابوریحان بیرونی این شب را شب میلاد اکبر می‌نامد. چرا که این شب همان طور که در تاریخچه گفته شد، شب زایش خورشید بوده و اکبر نیز به معنای خورشید است. یلدا نیز یک واژه سریانی است. حال علت واژه شب چله چه بوده است؟ چله به معنای چهل بوده و علت اینکه این شب را شب چله نامیده‌اند این است که منظور از چله این شب همان چهل روز اول زمستان است که به آن چله بزرگ نیز گفته میشود ولی ۲۰ روز بعدی را چله کوچک می‌نامند. همچنین کشاورزان قدیم این چهل روز بزرگ را تقسیم‌بندی می‌کردند.
در آثارالباقیه بیرونی، روز اول دی ماه را خور نیز می‌نامیدند. در لندن و قانون مسعودی شب یلدا را خره روز نامیدند ولی در منابع دیگر خرم روز نیز نامیده شده است. از نام‌های رسمی شب یلدا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- شب چله
- جشن چله
- شب یلدا
- جشن یلدا
- آئین شب یلدا
آداب و رسوم شب یلدا
از مواردی که شب یلدا و جشن در این شب را از سایر جشن‌ها و اعیاد متمایز می‌کند می‌توان به جذابیت آداب و رسوم خاص آن اشاره کرد. در شب یلدا آداب و رسوم خاصی برگزار میشود که می‌تواند در نقاط مختلف جهان متفاوت باشد. در این مقاله نمونه‌هایی از آداب و رسوم این شب را برای شما آماده کرده‌ایم.
شعرخوانی و داستان‌خوانی در شب یلدا
یکی از آداب رسوم شب یلدا در کشورمان ایران این است که بزرگان فامیل برای افراد خانواده شعر و داستان می‌خوانند. البته در بیشتر خانواده‌ها رایج است از داستان‌های شاهنامه و اشعار حافظ در این شب استفاده کنند. شعرخوانی و داستان‌خوانی از قدیم رسم بوده و یک رسم دیرینه به حساب می‌آید. بزرگان فامیل می‌توانند از اشعار قدیمی برای اعضای خانواده بخوانند. این شعر‌های زیبا که اکثرا از سوی پدربزرگ‌ها خوانده میشود می‌تواند متعلق به حافظ، شاهنامه فردوسی و اشعار سعدی یا تمثیل‌های قدیمی باشد. این اشعار بین افراد از محبوبیت بالایی برخوردار بوده و رایجترین اشعار، مربوط به شاهنامه است.
رسم دیگر شب چله این است که بزرگان فامیل برای اعضای خانواده داستان بخوانند. داستان‌خوانی نیز از آداب و رسوم رایج شب یلدا در میان ایرانیان بوده و یک عمل بسیار لذت‌بخش در کنار اعضای خانواده به شمار می‌آید. شما می‌توانید در این شب زیبا داستان‌های و افسانه‌های جذاب ایرانی را از زبان بزرگان خانواده بشنوید و ساعت‌ها در کنار خانواده لحظات خوش داشته باشید.
تقریبا در تمام خانواده‌های ایرانی رایج است تا در شب یلدا، بزرگ خانواده برای افراد خانواده فال حافظ بگیرد و نگاهی به سرنوشت آنها بیندازد. این باعث میشود تا صمیمیت خانواده بیشتر شود. این رسم نیز از آداب شب یلدا بوده که از فرهنگ باستانی مهر در میان مردم به جای مانده است.
خوردن آجیل در شب یلدا
در شب یلدا افراد خانواده سفره‌ای پهن می‌کنند و خوراکی‌هایی مانند میوه‌ها، خشکبار و آجیل در سفره می‌چینند. از رسوم رایج شب یلدا، خوردن آجیل است. انجام هر آداب و رسوم در این شب نمادی دارد و خوردن آجیل نیز دارای نماد است. ایرانیان معتقدند که اگر در شب یلدا آجیل خورده نشود، شب یلدا ناقص است. آجیل تشکیل شده از مغز‌های خوشمزه‌ای است که یکی از رکن‌های پذیرایی نیز در این شب به حساب می‌آید. مغز‌های آجیل شب یلدا می‌تواند شامل تخمه، نخود، بادام هندی، بادام درختی، کشمش، بادام زمینی، فندق، گردو، پسته باشند که به دلخواه می‌توانید از مغز‌های دیگر نیز استفاده کنید. ولی آجیل مخصوص شب یلدا شامل آجیل شیرین، آجیل شور و میوه‌های خشک میشود.
اعمال شب یلدا
همان طور که پیش از این گفتیم شب یلدا بلند‌ترین شب سال است و افراد یک خانواده دور هم جمع شده و مشغول به برگزاری اعمال و آداب و رسوم این شب که از گذشته‌ها به جا مانده می‌شوند. در ادامه چند مورد از اعمالی که در شب یلدا انجام میشود را برایتان آماده کرده‌ایم پی در ادامه همراه ما باشید.
خوردن میوه در شب یلدا
در شب یلدا سفره‌ای پهن میشود و در آن انواع میوه‌ها و آجیل‌ها را می‌چینند. خوردن میوه‌های مختلف در این شب نماد‌های متفاوتی دارد. از مهم‌ترین و رایجترین میوه‌هایی که اغلب خانواده‌ها در سفره خود می‌چینند، هندوانه و انار است. انار به صورت دان شده و هندوانه تزئین شده در سفره قرار می‌گیرد. سرخی این میوه‌ها نماد نور خورشید را دارد و نشان از دلبستگی نیاکان ایرانی به آئین مهر می‌دهد. همچنین ایرانیان باستان انار را میوه‌ای مقدس می‌دانستند و از انار نیز برای تزئین سفره و خوردن استفاده می‌کردند.
همچنین برخی افراد به دلخواه از میوه‌های همچون خیار، خربزه، پرتقال، سیب، نارنگی و... در سفره خود استفاده می‌کنند. در برخی شهر‌ها نیز از لبو و شلغم نیز استفاده میشود.
تهیه غذا در شب یلدا
بدون شک تهیه و پخت غذای خوشمزه در شب یلدا یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های افراد است. از رایجترین غذا‌هایی که در شب یلدا می‌پزند سبزی پلو با ماهی است. البته پخت غذا در نقاط مختلف ایران متفاوت است که در ادامه آنها را بررسی می‌کنیم.
• شیرازی‌ها کلم پلو می‌پزند.
• اهوازی‌ها و خوزستانی‌ها قلیه ماهی و ماهی شکم پر می‌پزند.
• مازندرانی‌ها غذا‌های متفاوتی مثل خورش مرغ ناردون، بورانی اسفناج، کوکو سبزی، سبزی پلو با مرغ یا بوقلمون یا ماهی و خورش فسنجان با مرغ می‌پزند.
• قزوینی‌ها انار پلو و قیمه نثار می‌پزند.
• تبریزی‌ها کوفته تبریزی یا خشیل می‌پزند.
• سنندجی‌ها دلمه برگ مو می‌پزند.
• لرستانی‌ها سبزی پلو با ماهی یا قرمه سبزی می‌پزند.
• زنجانی‌ها خاگینه خرما می‌پزند.
• در استان مرکزی نیز آش لبو می‌پزند.
• گیلانی‌ها خورش انار بیج می‌پزند.
• رودباری‌ها ماهی پلو می‌پزند.
• در تهران ماهی پلو می‌پزند.
• در سیستان و بلوچستان نیز چنگال می‌پزند.
بردن شب چله‌ای برای تازه عروس
بکی از سنت‌های بزرگ شب یلدا، بردن میوه، آجیل، کادو، جواهرات و... برای عروس است. به این سنت یلدا برون نیز می‌گویند. برخی افراد میوه، کادو، آجیل و... را داخل سینی می‌چینند. البته یلدا برون بر عهده خانواده داماد است و تازه عروسی که هنوز به خانه همسر نرفته در این شب منتظر خانواده داماد می‌ماند تا یلدایی برایش بیاورند. در اغلب خانواده‌ها مرسوم است تا دو خانواده عروس و داماد این شب را کنار یکدیگر بگذرانند.
روشن کردن آتش در شب یلدا
از دیگر رسم‌های شب یلدا که رسمی باستانی به حساب می‌آید روشن کردن آتش است. این رسم در گذشته بیشتر از این دوره رواج داشته و گذشتگان ما در شب یلدا آتش روشن می‌کردند ولی امروزه با افزایش شهرنشینی، روشن کردن آتش در این شب کاهش یافته و فقط در برخی خانواده‌ها آتش روشن می‌کنند. آتش نیز نماد روشنایی و نور خورشید را دارد.
شب یلدا در شهر‌های ایران
شب یلدا در نقاط مختلف جهان به شکل‌های متفاوتی اجرا میشود. در ایران مردم با جمع شدن کنار خانواده این شب را سپری می‌کنند و گرد هم می‌آیند ، شعرخوانی و قصه‌گویی، فال حافظ از موارد مشابه در میان تمام استان‌های ایران است. ولی برگزاری این جشن در هر استان آداب رسوم خاصی نیز دارد. حال می‌خواهیم ببینیم در شهر‌های متفاوت کشورمان ایران، افراد چگونه این شب را می‌گذرانند؟
شب یلدا در استان کردستان
مردم مهمان‌نواز کرد از تابستان به استقبال شب یلدا می‌روند. انگور، بادام و مواد خوراکی را برای اینکه تا شب یلدا تازه بماند از سقف یک اتاق اتاق خنک آویزان می‌کنند تا بتوانند در دی ماه از آن نوش جان کنند. ترشی خربزه درست می‌کنند تا برای شب یلدا آماده شود. اغلب مردم در این شب دلمه برگ مو می‌پزند. هموطنان کرد در شب یلدا از مهمانان نهایت پذیرایی را می‌کنند.
شب یلدا در استان مازندران
مردم استان مازندران با نزدیک شدن به شب چله، خانه‌های خود را تمیز کرده و خود را برای شروع فصل جدید آماده می‌کنند. در میان چله‌ای که برای تازه عروس فرستاده میشود یک ماهی بزرگ که به شکل زیبایی نیز تزئین شده است می‌فرستند. مردم مازندران معتقدند که فرستادن ماهی بزرگ برای نو عروس باعث میشود تا زندگی دو زوج پر خیر و برکت باشد.
شب یلدا در استان فارس
مردم استان فارس نیز آداب و رسوم خاصی دارند. در استان فارس رسم است تا بزرگ‌تر‌هایی که مشغول مغز کردن آجیل هستند قصه بگویند. مردم استان فارس تا سپیده دم بیدار می‌مانند. رسم هموطنان استان فارس به این گونه است که در سفره‌شان آینه، قاب عکس امام علی (ع)، آب سرد، گل نرگس و گل لاله قرار می‌دهند و اسپند دود می‌کنند. مردم این استان معتقدند که با خوردن هندوانه از گرمای تابستان و سرمای زمستان در امان هستند. از دیگر مراسمات رایج در این استان خواندن سوره انعام، ختم قرآن، ترانه خوانی، شعبده بازی، معما و... است.
شب یلدا در استان لرستان
در استان لرستان شب یلدا را شو اول قاره می‌نامند. در این استان رسم است تا جوانان و نوجوانان بر روی پشت بام خانه‌ها بروند و با انداختن یک شال از بالا به پایین و همچنین خواندن شعری به زبان محلی، طلب آجیل و میوه از صاحب خانه کنند.
شب یلدا در استان قزوین
زنان قزوینی برای شب یلدا شیرینی‌های خوشمزه و متنوعی می‌پزند. بزرگتر‌‌های فامیل داستان ننه سرما را تعریف می‌کنند. آنها معتقدند که اگر در شب یلدا باران ببارد حکم اشک‌های ننه سرما را دارد. اگر برف ببارد ننه سرما را در حالت بیرون ریختن پنبه‌های لحافش تصور می‌کردند و اگر تگرگ ببارد، گردنبند مرواریدی ننه سرما پاره شده است.
شب یلدا در کشور‌های دنیا
برگزاری جشن شب یلدا در نقاط مختلف جهان نیز وجود دارد. با وجود اینکه در کشور‌های دیگر آیین یلدا را به گستردگی ایران نمی‌بینیم اما در برخی کشور‌ها این آیین به شکل‌های متفاوتی اجرا میشود. برای مثال:
شب یلدا در کشور پاکستان
در پاکستان مردم به دعا و نیایش می‌پردازند و مردان به حمام زمستانی می‌روند. وقتی مردان به حمام زمستانی رفتند باید ایستاده باشند و از صبح تا بعد از ظهر پاییز داخل حمام بمانند. در این حمام زمستانی باید در حالی که آب به سرشان می‌ریزد تکه‌ای نان نیز در دستشان باشد.
شب یلدا در کشور افغانستان
در کشور افغانستان جشن یلدا همانند کشور ایران برگزار میشود و اعضای فامیل گرد یکدیگر می‌آیند. این شب در کشور افغانستان از بسیاری جهات اعم از خوراکی‌ها و شعرخوانی به ایران شبیه است.
شب یلدا در کشور ژاپن
در کشور ژاپن شب یلدا را توئوجی می‌نامند. ابتدا مردم ژاپن حمام نارنج می‌گیرند و اعتقاد دارند که تمام انرژی‌های منفی با گرفتن این حمام از آنها دور میشود. همچنین معتقدند که با گرفتن حمام نارنج تا انتهای زمستان سرما نمی‌خورند.
شب یلدا در کشور اسکاتلند
در کشور اسکاتلند مراسمی مانند مراسم چهار شنبه سوری ما ایرانی‌ها می‌گیرند و فردی که دارای موهایی مشکی و بلند است به جلوی در همسایه‌ها می‌رود تا خوراکی‌های خوشمزه از همسایه‌ها بگیرد.
شب یلدا در کشور روسیه
در کشور روسیه کوچه‌ها را چراغانی می‌کنند و مردم به دعا و نیایش می‌پردازند. آنان در این شب نان و پنیر و عسل می‌خورند و برای یکدیگر کلوچه می‌پزند.
شب یلدا در کشور‌های آفریقایی
در مناطق غربی آفریقا جشنواره‌های مهیجی برگزار میشود. این فستیوال لباس مخصوص و عجیبی دارد که شبیه به فرشته، شیطان و یا حیوانات طراحی شده است.
شب یلدا در ۳ کشور بولیوی، پرو، اکوادور
شب یلدا در بولیوی، پرو و اکوادور مشترک است. مردم این سه کشور به بالای کوه می‌روند و قصد طناب پیچیدن به دور خورشید را دارند. آنها پس از رفتن به بالای کوه می‌خواهند خورشید را بگیرند و آن را به سنگ ببندند تا روز‌هایی طولانی داشته باشند.
شب یلدا در کشور‌های شرق آسیا
شب یلدا در این کشور‌ها اهمیت بالایی دارد و با فستیوال‌های خاصی برگزار میشود. مردم چین در کنار خانواده جمع می‌شوند و چای و نان برنجی می‌پزند و می‌خورند. همچنین مردم کشور چین معتقدند که در شب یلدا روح یک شکارچی به خانه روستایی می‌رود و قصد پیدا کردن غذا برای زمستان خود را دارند. در کشور‌های کره‌ای مردم اطراف خانه را آب‌پاشی می‌کنند و معتقدند که با این کار نیرو‌های بد و شر را از خود دور می‌کنند. در کشور‌های کره‌ای نیز چای به همراه نان برنجی خورده میشود و شبیه به نان برنجی چینی پخته میشود ولی نان برنجی کره‌ای با لوبیای قرمز پخته میشود.
سخن پایانی
گذشتگان ما با وجود سرمای زیاد و نبود انرژی کافی برای گرم نمودن خانه و روشنایی شب یلدا را که می‌توانست بسیار سخت بگذرد به یک جشن تبدیل کردند. این شب سرد و طولانی را فرصتی مناسب برای دورهم بودن و لذت بردن از یک جمع ساده و صمیمی خانوادگی می‌دانستند. گر چه اغلب خوراکی‌هایی که ما امروز در این شب می‌خوریم ریشه در همان آداب و رسوم گذشته دارد، اما هرگز یلدای باستان اینقدر با تجملات برگذار نمی‌شد. مردم هر استان بیشتر سعی می‌کردند از آنچه در اختیار دارند و یا از میوه‌ها و خشکباری که از تابستان کنار گذاشته‌اند استفاده کنند.
امیرخیری@kamir2017 1400/10/01
