یلدا بلندترین شب سال است که ایرانیان هر سال در آخرین روز سال یعنی 30 آذر، آن را جشن می‌گیرند. این شب از چندین هزار سال پیش در میان ایرانیان ارزشمند بوده است. درحال حاضر هم خانواده‌های ایرانی از 30 آذر تا 1 دی، جشن شب یلدا را برگزار می‌کنند و به شادی و پایکوبی می‌پرداختند. معمولا در این شب اعضای فامیل در خانه بزرگ خاندان جمع می‌شوند. در سفره شب چله معمولا آجیل و میوه‌هایی همچون انار و هندوانه قرار داده میشود. در این مطلب قصد داریم همه چیز را درباره جشن شب یلدا و رسم و رسوم آن در ایران بررسی کنیم. اگر شما هم علاقه‌مند به کسب اطلاعات بیشتر درباره این موضوع هستید، با ما تا انتهای این مطلب از وب‌سایت لحظه آخر همرا باشید.
جشن بلندترین شب سال چگونه به رسوم ایرانی ها اضافه شد؟
قدمت جشن شب یلدا به هزاران سال پیش باز می‌گردد. این شب در ایران باستان، یکی از شب‌های مقدس بوده است که همیشه مردم آن را جشن می‌گرفته‌اند. شب یلدا از سال ۵۰۲ میلادی در زمان داریوش اول به صورت رسمی به تقویم ایرانیان راه یافت. اقوام آریایی پی بردند که کوتاه‌ترین روزها، روز‌های آخر پاییز و طولانی‌ترین شب‌ها نیز آخرین شب‌های پاییز است. ولی طولانی‌ترین روز به همراه کوتاه‌ترین شب‌ها به تابستان مربوط بوده و با کمی بررسی فهمیدند که آخرین روز پاییز، کوتاه‌ترین روز را دارد و پس از آن روزها طولانی‌تر میشود. به همین دلیل شب آخر پاییز را شب زایش خورشید نامیدند و معیار آغاز سال دانستند. در واقع شب یلدا را شب مهر و زایش خورشید می‌دانند و از دیرباز این شب زیبا را جشن می‌گیرند.
همچنین برخی از محققان معتقدند که در فرهنگ مسیحیان این شب معنی زاییده شدن دارد. با بررسی دقیق‌تری می‌فهمیم که مسیحیان معتقدند در این شب کودکی از آب متولد شده و دو نهنگ این کودک را به بالا آوردند. کودک از آب متولد شد و آب نماد مهر است، به همین خاطر مسیحیان نیز این شب را با عنوان کریسمس، شب متولد شدن از مهر می‌دانند.
شب یلدا چیست؟
شب چله یا یلدا، به بلندترین شب سال گفته میشود. در این شب بلند و در نیم‌کره شمالی زمین، انقلاب زمستانی اتفاق می‌افتد و در نتیجه آن طول روزها بلندتر و شب‌ها به تدریج کوتاه‌تر میشود. در این شب همه اعضای خانواده دور هم جمع می‌شوند و شامی فاخر همراه با انواع میوه‌ها و آجیل فراهم می‌آورند که رایجترین و مهم‌ترین میوه، هندوانه و انار است. همچنین بزرگان خانواده برای افراد خانواده قصه می‌گویند و شاهنامه می‌خوانند. همچنین گرفتن فال با دیوان حافظ از مهم‌ترین و رایجترین اعمال این شب است.
شب یلدا چه زمانی است؟
به اولین شب زمستان و آخرین شب پاییز یعنی تاریخ 30 آذر، شب یلدا می‌گویند. از روز یکم دی ماه چله بزرگ زمستانی شروع میشود و به همین خاطر به آن شب چله نیز نامیده می‌گویند.
علت نامگذاری شب چله
شب یلدا در فرهنگ‌های مختلف با نام‌هایی متفاوت نامگذاری شده است. ابوریحان بیرونی این شب را شب میلاد اکبر می‌نامد. چرا که این شب همانطور که در تاریخچه گفته شد، شب زایش خورشید بوده و اکبر نیز به معنای خورشید است. یلدا نیز یک واژه سریانی است. علت انتخاب واژه شب چله چه بوده است؟ چله به معنای چهل بوده و علت اینکه این شب را شب چله نامیده‌اند این است که این شب در 40 روز اول زمستان قرار دارد. به همین دلیل به آن چله بزرگ نیز گفته میشود. ولی ۲۰ روز بعدی را چله کوچک می‌نامند. در آثارالباقیه بیرونی، روز اول دی ماه را خور نیز می‌نامیدند. در لندن و قانون مسعودی شب یلدا را خره روز نامیدند ولی در منابع دیگر خرم روز نیز نامیده شده است.
آداب و رسوم شب یلدا
از مواردی که شب یلدا و جشن این شب را از سایر جشن‌ها و اعیاد متمایز می‌کند می‌توان به آداب و رسوم خاص آن اشاره کرد. در شب یلدا آداب و رسوم خاصی برگزار میشود که می‌تواند در نقاط مختلف جهان متفاوت باشد. در ادامه به برخی از این آداب و رسوم اشاره خواهیم کرد.
خوردن آجیل، یکی از نمادهای شب یلدا
در شب یلدا افراد خانواده سفره‌ای پهن می‌کنند و خوراکی‌هایی مانند میوه‌ها، خشکبار و آجیل در سفره می‌چینند. از رسوم رایج شب یلدا، خوردن آجیل است. انجام هر آداب و رسوم در این شب نمادی دارد و خوردن آجیل نیز دارای نماد است. ایرانیان معتقدند که اگر در شب یلدا آجیل خورده نشود، جشن این شب ناقص است. مغز‌های آجیل شب یلدا می‌تواند شامل تخمه، نخود، بادام هندی، بادام درختی، کشمش، بادام زمینی، فندق، گردو، پسته باشند که به دلخواه می‌توانید از مغز‌های دیگر نیز استفاده کنید. ولی آجیل مخصوص شب یلدا شامل آجیل شیرین، آجیل شور و میوه‌های خشک میشود.
شعرخوانی و داستان‌خوانی در شب یلدا
یکی دیگر از رسوم شب یلدا این است که بزرگان فامیل برای افراد خانواده شعر و داستان می‌خوانند. البته در بیشتر خانواده‌ها رایج است از داستان‌های شاهنامه و اشعار حافظ در این شب استفاده کنند. شعرخوانی یک رسم دیرینه به حساب می‌آید. داستان‌خوانی نیز از آداب و رسوم رایج شب یلدا در میان ایرانیان بوده و یک عمل بسیار لذت‌بخش در کنار اعضای خانواده به شمار می‌آید. شما می‌توانید در این شب زیبا داستان‌های و افسانه‌های جذاب ایرانی را از زبان بزرگان خانواده بشنوید و ساعت‌ها در کنار خانواده لحظات خوش داشته باشید.
تهیه غذا در شب یلدا
بدون شک تهیه و پخت غذای خوشمزه در شب یلدا یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های افراد است. از رایجترین غذا‌هایی که در شب یلدا می‌پزند سبزی پلو با ماهی است. البته ممکن است از در شهرهای مختلف غذاهای متفاوتی هم پخته شود که برخی از آنها به شرح زیر هستند:
- شیرازی‌ها کلم پلو می‌پزند.
- اهوازی‌ها و خوزستانی‌ها قلیه ماهی و ماهی شکم پر می‌پزند.
- مازندرانی‌ها غذاهای متفاوتی مثل خورش مرغ ناردون، بورانی اسفناج، کوکو سبزی، سبزی پلو با مرغ یا بوقلمون یا ماهی و خورش فسنجان با مرغ می‌پزند.
- قزوینی‌ها انار پلو و قیمه نثار می‌پزند.
- تبریزی‌ها کوفته تبریزی یا خشیل می‌پزند.
- سنندجی‌ها دلمه برگ مو می‌پزند.
- لرستانی‌ها سبزی پلو با ماهی یا قرمه سبزی می‌پزند.
- زنجانی‌ها خاگینه خرما می‌پزند.
- در استان مرکزی نیز آش لبو می‌پزند.
- گیلانی‌ها خورش انار بیج می‌پزند.
- رودباری‌ها ماهی پلو می‌پزند.
- در تهران ماهی پلو می‌پزند.
- در سیستان و بلوچستان نیز چنگال می‌پزند.
روشن کردن آتش در شب یلدا
از دیگر رسوم شب یلدا که رسمی باستانی به حساب می‌آید روشن کردن آتش است. این رسم در گذشته بیشتر از این دوره رواج داشته و گذشتگان ما در شب یلدا آتش روشن می‌کردند ولی امروزه با افزایش شهرنشینی، روشن کردن آتش در این شب کاهش یافته و فقط در برخی خانواده‌ها این اتفاق می‌افتد. آتش نیز نماد روشنایی و نور خورشید را دارد.
بردن شب چله‌ای برای تازه عروس
یکی از سنت‌های بزرگ شب یلدا، بردن میوه، آجیل، کادو، جواهرات و... برای عروس است. به این سنت یلدا برون نیز می‌گویند. برخی افراد میوه، کادو، آجیل و... را داخل سینی می‌چینند. البته یلدا برون بر عهده خانواده داماد است و تازه عروسی که هنوز به خانه همسر نرفته در این شب منتظر خانواده داماد می‌ماند تا یلدایی برایش بیاورند. در اغلب خانواده‌ها مرسوم است تا دو خانواده عروس و داماد این شب را کنار یکدیگر بگذرانند.
خوردن میوه در شب یلدا
خوردن میوه‌های مختلف در این شب نمادهای متفاوتی دارد. از مهم‌ترین و رایجترین میوه‌هایی که اغلب خانواده‌ها در سفره خود می‌چینند، هندوانه و انار است. انار به صورت دان شده و هندوانه تزئین شده در سفره قرار می‌گیرد. سرخی این میوه‌ها نماد نور خورشید و نشان از دلبستگی نیاکان ایرانی به آئین مهر می‌دهد. همچنین ایرانیان باستان انار را میوه‌ای مقدس می‌دانستند.
یلدا در شهرهای ایران
شب یلدا در نقاط مختلف جهان به شکل‌های متفاوتی اجرا میشود. در ایران مردم با جمع شدن کنار خانواده این شب را سپری می‌کنند و گرد هم می‌آیند، شعرخوانی و قصه‌گویی، فال حافظ از موارد مشابه در میان تمام استان‌های ایران است. ولی برگزاری این جشن در هر استان آداب رسوم مخصوص به خودش را نیر دارد. در ادامه رسوم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران را بررسی خواهیم کرد.
شب یلدا در استان کردستان
مردم مهمان‌نواز کرد از تابستان به استقبال شب یلدا می‌روند. انگور، بادام و مواد خوراکی را برای اینکه تا شب یلدا تازه بماند از سقف یک اتاق خنک آویزان می‌کنند تا بتوانند در دی ماه از آن استفاده نمایند. ترشی خربزه درست می‌کنند تا برای شب یلدا آماده شود. اغلب مردم در این شب دلمه برگ مو می‌پزند. هموطنان کرد در شب یلدا از مهمانان نهایت پذیرایی را می‌کنند.
شب یلدا در استان فارس
مردم استان فارس نیز آداب و رسوم خاصی دارند. در این استان رسم است تا بزرگ‌تر‌هایی که مشغول مغز کردن آجیل هستند قصه بگویند. این قصه‌گویی تا صبح ادامه دارد. رسم هموطنان استان فارس به این گونه است که در سفره‌شان آینه، قاب عکس امام علی (ع)، آب سرد، گل نرگس و گل لاله قرار می‌دهند و اسپند دود می‌کنند. آنها معتقدند با خوردن هندوانه از گرمای تابستان و سرمای زمستان در امان هستند. از دیگر مراسمات رایج در این استان خواندن سوره انعام، ختم قرآن، ترانه‌خوانی، شعبده بازی، معما و... است.
شب یلدا در استان مازندران
مردم استان مازندران با نزدیک شدن به شب چله، خانه‌های خود را تمیز کرده و خود را برای شروع فصل جدید آماده می‌کنند. همراه با چله‌ای که برای تازه عروس فرستاده میشود یک ماهی بزرگ که به شکل زیبایی نیز تزئین شده است می‌فرستند. مردم مازندران معتقدند که فرستادن ماهی بزرگ برای نو عروس باعث میشود تا زندگی دو زوج پر خیر و برکت باشد.
شب یلدا در استان لرستان
در استان لرستان شب یلدا را شو اول قاره می‌نامند. در این استان رسم است تا جوانان و نوجوانان بر روی پشت‌بام خانه‌ها بروند و با انداختن یک شال از بالا به پایین و همچنین خواندن شعری به زبان محلی، طلب آجیل و میوه از صاحب خانه کنند.
شب یلدا در استان قزوین
زنان قزوینی برای شب یلدا شیرینی‌های خوشمزه و متنوعی می‌پزند. بزرگ‌تر‌‌های فامیل داستان ننه سرما را تعریف می‌کنند. آنها معتقدند که اگر در شب یلدا باران ببارد حکم اشک‌های ننه سرما را دارد. اگر برف ببارد ننه سرما را در حالت بیرون ریختن پنبه‌های لحافش تصور می‌کنند و اگر تگرگ ببارد، گردنبند مرواریدی ننه سرما پاره شده است.
شب یلدا در کشور‌های دنیا
برگزاری جشن شب یلدا در نقاط مختلف جهان نیز وجود دارد. با وجود اینکه در کشور‌های دیگر آیین یلدا را به گستردگی ایران نمی‌بینیم اما در برخی کشور‌ها این آیین به شکل‌های متفاوتی اجرا میشود. در ادامه برخی از آنها را بررسی خواهیم کرد.
شب یلدا در کشور پاکستان
در پاکستان مردم به دعا و نیایش می‌پردازند و مردان به حمام زمستانی می‌روند. وقتی مردان به حمام زمستانی رفتند باید ایستاده باشند و از صبح تا بعد از ظهر پاییز داخل حمام بمانند. در این حمام زمستانی باید در حالی که آب به سرشان می‌ریزد تکه‌ای نان نیز در دستشان باشد.
شب یلدا در کشور افغانستان
در کشور افغانستان جشن یلدا همانند کشور ایران برگزار میشود و اعضای فامیل گرد یکدیگر می‌آیند. این شب در کشور افغانستان از بسیاری جهات اعم از خوراکی‌ها و شعرخوانی به ایران شبیه است.
شب یلدا در کشور ژاپن
در کشور ژاپن شب یلدا را توئوجی می‌نامند. جشن توئوجی ابتدا مردم ژاپن حمام نارنج می‌گیرند و اعتقاد دارند که تمام انرژی‌های منفی با گرفتن این حمام از آنها دور میشود. همچنین معتقدند که با گرفتن حمام نارنج تا انتهای زمستان سرما نمی‌خورند.
شب یلدا در کشور اسکاتلند
در کشور اسکاتلند مراسمی مانند مراسم چهارشنبه‌سوری ما ایرانی‌ها می‌گیرند و فردی که دارای موهایی مشکی و بلند است جلوی درب خانه همسایه‌ها می‌رود تا خوراکی‌های خوشمزه از آنها بگیرد.
شب یلدا در کشور روسیه
در کشور روسیه، برای شب یلدا کوچه‌ها را چراغانی می‌کنند و مردم به دعا و نیایش می‌پردازند. روس‌ها در این شب نان و پنیر و عسل می‌خورند و برای یکدیگر کلوچه می‌پزند.
شب یلدا در ۳ کشور بولیوی، پرو، اکوادور
شب یلدا در بولیوی، پرو و اکوادور مشترک است. مردم این سه کشور به بالای کوه می‌روند و قصد طناب پیچیدن به دور خورشید را دارند. آنها پس از رفتن به بالای کوه می‌خواهند خورشید را بگیرند و آن را به سنگ ببندند تا روز‌هایی طولانی داشته باشند.
شب یلدا در کشور‌های آفریقایی
در مناطق غربی آفریقا جشنواره‌های مهیجی برگزار میشود. این فستیوال لباس مخصوص و عجیبی دارد که شبیه به فرشته، شیطان و یا حیوانات طراحی شده است.
شب یلدا در کشور‌های شرق آسیا
شب یلدا در این کشور‌ها اهمیت بالایی دارد و با فستیوال‌های خاصی برگزار میشود. مردم چین در کنار خانواده جمع می‌شوند و چای و نان برنجی می‌پزند و می‌خورند. آنها معتقدند که در شب یلدا روح یک شکارچی به خانه روستایی می‌رود و قصد پیدا کردن غذا برای زمستان خود را دارد. در کره، مردم اطراف خانه را آب‌پاشی می‌کنند و معتقدند که با این کار نیرو‌های بد و شر را از خود دور می‌کنند. آنها نیز در این شب چای به همراه نان برنجی می‌خوردند.
بلندترین شب سال را جشن بگیرید!
گذشتگان ما با وجود سرمای زیاد و نبود انرژی کافی برای گرم نمودن خانه و روشنایی، شب یلدا را که می‌توانست بسیار سخت بگذرد به یک جشن تبدیل کردند. این شب سرد و طولانی را فرصتی مناسب برای دورهم بودن و لذت بردن از یک جمع ساده و صمیمی خانوادگی می‌دانستند. گر چه اغلب خوراکی‌هایی که ما امروز در این شب می‌خوریم ریشه در همان آداب و رسوم گذشته دارد، اما هرگز یلدای باستان اینقدر با تجملات برگذار نمی‌شد. مردم هر استان بیشتر سعی می‌کردند از آنچه در اختیار دارند و یا از میوه‌ها و خشکباری که از تابستان کنار گذاشته‌اند استفاده کنند. اگر نکته دیگری درباره این موضوع وجود دارد که در این مطلب بدان اشاره نشد، حتما آن را با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید تا دیگران هم بهره ببرند. امید این مطلب برایتان مفید بوده باشد و بتوانید از آن استفاده کنید.
امیرخیری@kamir2017 1400/10/01
