قلعه بابک از شناخته شده ترین قلعه های تاریخی ایران می باشد که در شهر کلیبر واقع در استان آذربایجان شرقی و در منطقه ارسباران واقع گردیده است. این قلعه به مدت ۲۰ سال محل زندگی و مبارزه بابک خرمدین، از مشهورترین سرداران ایرانی بوده است. او و يارانش به وسیله این دژ توانستند لشکريان عرب را برای بيست و چند سال در کوه‌ها سرگردان نموده، به آن‌ها شبیخون زده و باعث فرارشان شوند. در ادامه این مطلب، به معرفی قلعه بابک، بررسی تاریخچه و معماری آن و همچنین نحوه سفر و دسترسی به این قلعه می پردازیم.
قلعه بابک کجاست؟
قلعه بابک در 3 کیلومتری شهر کلیبر استان آذربایجان شرقی و در ۵۰ کیلومتری شمال شهرستان اهر قرار دارد. فاصله این قلعه با تبریز حدودا 200 کیلومتر است و تنها مسیر ورود به آن از طریق راهی سخت و صعب العبور است. مسیر کلیبر به قلعه تنها سه کیلومتر است؛ اما راهی دشوار بوده و گردنه ها و گذرگاه های خطرناکی دارد. برای ورود به این بنای مستحکم ناچارید از معبری ساخته شده از سنگ های طبیعی بگذرید که فقط برای عبور یک تا دو نفر ظرفیت دارد. فاصله این معبر تا باروی قلعه حدودا ۲۰۰ متر می باشد.
معرفی قلعه بابک
قلعه بابک که با نام های دژ بابک، قلعه جمهور و بذ نیز شناخته می شود، بر فراز کوه ها و در ارتفاع حدودا ۲,۳۰۰ تا ۲,۷۰۰ متری از سطح دریا قرار گرفته است و اطراف آن را دره هایی به عمق ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر احاطه کرده‌اند. طبق نتایج کاوش‌های باستانی و تاریخی و بررسی اشیای به‌دست آمده از این قلعه، می‌توان قدمت آن را مربوط به دوران اشکانی و ساسانی دانست. این بنا به احتمال زیاد یک قلعه دفاعی بوده و سبک معماری آن شباهت فراوانی به مجموعه تخت سلیمان از عصر ساسانی دارد. اشیای کشف شده از قلعه، از جمله سفالینه‌های منقوش و لعاب‌خورده می باشند و ثابت می کنند که قلعه بابک در قرون 6 و 7 مورد استفاده مردمان بوده است. همچنین تعدادی سکه مسی از این قلعه به دست آمده که به علت زنگ زدگی و ساییدگی، قابل خواندن نیستند؛ اما این را می دانیم که به دوره اتابکان و هزاراسپیان تعلق دارند. این مسئله هنوز مبهم است که کارایی قلعه در این برهه از زمان چه بوده و افراد به چه دلیل و با چه هدفی سکه‌های خود را در این قلعه مخفی کرده اند. هیچ سند و مدرکی استفاده از قلعه بابک پس از این تاریخ را اثبات نمی کند و به نظر می رسد پس از این دوره متروکه گشته است.
موقعیت قرارگیری این قلعه بر فراز قله کوه باعث گردید که یک سپاه ۲۰ نفره موفق شوند از پس تجاوز و حمله یک سپاه ۱۰۰ هزار نفری برآیند؛ به این دلیل که بُعد مسافت، از اینکه تیر و کمان و اسلحه آن‌ها به نگهبانان و سربازان قلعه آسیبی برساند، جلوگیری می نمود. این موضوع نبوغ نظامی و درایت سازنده آن را اثبات می کند. موقعیت استراتژیک قلعه و مسیر صعب العبور آن برای نیروهای دشمن، از عواملی بودند که به بابک خرمدین در ساماندهی و انجام مبارزات و سنگر گرفتن در این منطقه یاری رساندند.
درباره زندگی و مرگ بابک خرمدین افسانه‌های زیادی وجود دارد. علی رغم پژوهش های زیاد درباره او و فعالیت‌هایش؛ هنوز نتیجه واحدی به دست نیامده است. ظاهراً زمان تولد او به حدود بیش از ۱۲۰۰ سال قبل برمی‌گردد؛ اما اطلاعات چندانی از محل تولد او در دسترس نیست. طبق برخی گفته ها، بابک خرمدین در دوران جوانی جانشین رییس گروه خرمیان می‌شود و ریاست این گروه را به دست می‌گیرد. خرمیان که به سرخ جامگان یا خرمدینان نیز مشهور بودند، با خلفای عباسی مبارزه می کردند. قلعه بابک محل اصلی فعالیت های این گروه بود. آن ها بیش از ۲۰ سال به مخالفت و مبارزه با خلفای عباسی پرداختند و موفق شدند، بر قسمت بزرگی از آذربایجان مسلط گردند. بابک سرانجام در سال ۲۱۶ در جنگ با سردار افشین، شکست خورد و در نهایت دستگیر شد. افشین با وجود ایرانی بودنش، ذلت خدمت به خلیفه عباسی را به جان خریده و برای خوش خدمتی و با هدف تسلط بر خراسان، بابک را با نیرنگ اسیر می کند. در همان سال به دستور خلیفه، دست و پایش قطع و سپس اعدام می گردد. روایت شده که این سردار ایرانی بعد از قطع دست راستش، خون دست قطع شده اش را با دست دیگر بر چهره خود می مالد. وقتی معتصم علت این کار را جویا می شود، او پاسخ می‌دهد که «با این خون، صورت خود را سرخ کردم تا تصور نکنی که زردی رنگ صورتم به دلیل ترس از مرگ است». ماجرای قیام خرمدینان به شکل افسانه های شگفت انگیزی از هند تا قلمرو رومیان و دیگر مناطق گسترش پیدا کرد و آوازه رشادت ها و شهامت های بابک و یارانش تنها به آذربایجان محدود نشد. هر ساله علاقه مندان و دوستداران بابک خرمدین، در تاریخ ۱۵ تیر در قلعه بابک تجمع کرده و مراسمی برای بزرگداشت او برگزار می‌کنند. مناسبت این اجتماع، روز تولد این سردار ایرانی است که از سال ۱۳۷۹ با حضور اقشار مختلف مردم در پای قلعه بابک انجام می گردد. قلعه بابک در سال ۱۳۴۵ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و از سال ۱۳۷۶ مرمت آن آغاز گشت.
معماری قلعه بابک
دروازه اصلی، تنها راه ورود به قلعه است و پس از گذشتن از دروازه و بارو، باید از گذرگاه باریکی عبور کنید که یک مسیر شیب دار ۱۰۰ متری به سمت قله بابک است. سپس به مدخل ورودی قلعه می رسید. چهار جایگاه دیده بانی به‌شکل نیمه استوانه در چهار طرف قلعه و در تکیه گاه های طبیعی دیواره‌های کوه وجود دارد. سربازان با استقرار در آن ها قادر بودند، تا کیلومترها دورتر را زیر نظر بگیرند. ورود به دژ اصلی نیازمند عبور از مدخل دیگری با پلکان‌های نامنظم است که دو ستون کاذب در دو طرف آن قرار گرفته اند. ساختمان قلعه بعد از ورودی قرار گرفته و به صورت دو و سه طبقه بوده است. اطراف تالار اصلی را هفت اتاق احاطه کرده‌اند و به تالار مرکزی راه دارند. تأسیساتی شامل اتاق‌ها و آب‌انبارها در بخش شرقی قلعه وجود دارد.
از مصالح استفاده شده در ساخت و تعمیر قلعه بابک، می توان به سنگ، ملات ساروج، آجر و چوب اشاره نمود. ساخت آب انبار، راهکاری جهت تحمل روزهای گرم تابستان و دسترسی به آب برای مواقع احتمالی و حساس محاصره قلعه بوده است. در سقف آب انبارها از طاق جناغی و گهواره‌ای استفاده شده و محوطه داخلی آن ها نیز با نوعی ملات ساروج، به شکلی غیر قابل نفوذ ساخته شده است تا باران و برف زمستانی که در آن ذخیره شده، به بیرون نفوذ نکند. پلکان‌هایی در شمال غربی قلعه قرار داشته اند که در حال حاضر مخروبه شده و تنها مسیر برای صعود به بخش‌های مرتفع تر این بنا محسوب می شدند. اصطبل، زندان و اتاق هایی در بخش شرقی، از دیگر قسمت های این بنا هستند. به نظر می‌رسد که بابک خرمدین قسمت‌های اصلی را تعمیر و ترمیم نموده و بخش هایی را به آن اضافه کرده که با گذشت ۱۲۰۰ سال از آن زمان، همچنان بخش هایی از قلعه بابک پابرجا است.
قلعه بابک چند پله دارد؟
مسیر هتل بابک به قلعه، متداول ترین و مورد استفاده ترین راه صعود به این قلعه است. از ابتدای هتل بابک تا گذرگاه پلکانی، نیازمند چیزی در حدود 3 ساعت پیاده روی می باشد. در سال‌های اخیر، ساخت پلکان سیمانی این امکان را فراهم آورده تا حتی کسانی که از آمادگی جسمانی مطلوبی هم برخوردار نیستند، بتوانند خود را به قلعه برسانند. البته این مسیر همچنان دارای سختی های خاص خودش است. طی کردن حدود 1000 پله سنگی، کاری است که از عهده بسیاری از کودکان، سالمندان و افراد دارای ضعف یا مشکل جسمانی، بر نمی آید.
مسیر قلعه بابک
برای دسترسی به قلعه بابک، سه مسیر وجود دارد که هر کدام، بخشی از جاذبه های این سفر محسوب می شوند. هر سه مسیر، در ابتدای گذرگاه پلکانی قلعه بابک به هم می رسند و تنها راه ورودی به قلعه همین گذرگاه است.
- مسیر اول: متداول ترین راه صعود به قلعه بابک، مسیری است که از هتل بابک می گذرد. طی کردن فاصله میان هتل بابک و این قلعه، تقریبا سه ساعت پیاده روی نیاز دارد.
- مسیر دوم: در سه کیلومتری کلیبر، کمپ گردشگری قلعه دره سی قرار دارد. شما باید با ماشین شخصی به این کمپ بروید، پس از آن ماشین خود را پارک نموده و ادامه مسیر تا قلعه را پیاده روی کنید. پیمودن این مسیر فوق‌العاده با سرعت ملایم، نیازمند حدودا سه ساعت زمان است.
- مسیر سوم: اگر از کلیبر به سمت هتل بابک حرکت کنید، با طی کردن مسیری به اندازه 6 کیلومتر پس از هتل، در سمت راست جاده، مسیری فرعی مشاهده خواهید کرد که برای طی کردن آن به ماشینی قوی نیاز خواهید داشت. با ادامه دادن این مسیر، به کمپ عشایر می رسید. پس از آن با یک ساعت پیاده روی، گذرگاه قلعه در مقابل شما خواهد بود.
بهترین زمان بازدید از قلعه بابک
از اواخر فروردین تا اوایل خرداد و از شهریور تا مهر را می‌توان بهترین زمان سفر به قلعه بابک به حساب آورد. منطقه ارسباران، بهارهای زیبایی دارد. البته در فصل تابستان هم می توان از این قلعه دیدن کرد؛ اما کوه پیمایی زیر تابش نور خورشید می تواند قدری دشوار و خستگی آفرین باشد. اگر فصل تابستان را برای بازدید از قلعه بابک کلیبر انتخاب کرده باشید، فرصت دیدن سیاه‌چادرهای ایل شاهسون را نیز خواهید داشت. این قلعه در هر فصلی زیباست؛ اما با توجه به سرمای هوا و یخ زدگی پلکان منتهی به قلعه در این منطقه کوهستانی، سفر به این منطقه در فصل زمستان توصیه نمی گردد. به طور کلی، اواسط بهار و اوایل پاییز، بهترین زمان برای سفر به قلعه بابک محسوب می شود.
چگونه به قلعه بابک برویم؟
از کلیبر حدود 8 کیلومتر راه باید طی شود تا به پاترول های جا به جا کننده مسافران برسید. پس از 40 دقیقه به اوبا، مکان زندگی عشایر چلبیانلو می رسید. سپس باید آماده کوهنوردی شده و مسیری باریک را به سمت قلعه بابک طی کنید. بعد از آن، هتل بابک قرار دارد که پس از روستای شجاع آباد واقع شده است. سپس با حدودا 3 ساعت پیاده روی به هزار پله سنگی می رسید. قلعه بابک مسیری دارد که از جنگل می گذرد. اگر به جنگل علاقه دارید، این مسیر گزینه مناسبی برای شما خواهد بود. البته در طول این راه، نیازمند وجود یک راهنما هستید.
جاذبه های نزدیک به قلعه بابک
- منطقه گردشگری آینالو : این منطقه در بکرترین مکان های جنگل ارسباران واقع گردیده و یک ساعت از قلعه بابک فاصله دارد. آینالو کوهستانی بوده و جنگل سرسبزی دارد که محل زندگی مارال و آهوی وحشی می باشد. عمارت آینالو، یادگار معماری دوره قاجار، بر روی کوه بنا گشته است.
- دره مکیدی : با پشت سر گذاشتن روستاهای شجاع آباد، آغویه و علی آباد، به این پارک جنگلی پر از میوه و پرنده خواهید رسید.
