آتشفشان های فعال ایران

آتشفشان پدیده ای زمین شناختی است که در نقاط مختلف جهان رخ می دهد. علت بروز آتشفشان، شکستگی پوسته در برخی قسمت های کره زمین است که مواد مذاب لایه های زیرین به همراه گازهای شیمیایی از آن خارج می شوند. کوه های آتشفشانی به مرور زمان از انباشت مواد مذاب سرد شده تشکیل می شوند. امروزه در کشور عزیزمان ایران، بیش از پنج آتشفشان وجود دارد که از بین آنها سه آتشفشان بزمان، دماوند و تفتان در زمره ی آتشفشان های فعال یا نیمه فعال قرار می گیرند. در این مقاله به تفصیل راجع به هر یک از این کوه های آتشفشانی صحبت خواهیم کرد. با ما همراه باشید.

آتشفشان کوه دماوند

کوه دماوند با ارتفاع 5610 متر، مرتفع ترین کوه ایران و بلندترین کوه آتشفشانی آسیا است که در شمال کشور ایران واقع شده است. کوه دماوند به دلیل ارتفاع زیادی که دارد، با نام" بام ایران" نیز شناخته می شود. این کوه در استان مازندران و در بخش لاریجان شهرستان آمل قرار گرفته است و بلندترین کوه در رشته کوه البرز در جنوب دریای خزر می باشد. 

نام کوه دماوند، از دو بخش" دم" و" آوند" تشکیل شده است؛ دم به معنای بخار و آوند به معنای دارا بودن می باشد. از آنجا که کوه دماوند به دلیل آتشفشان موجود در خود، همواره دارای دود و مه  و بخار است از دیرباز به این نام خوانده می شود. نام کوه دماوند در آثار اساطیر ایران و در اشعار بسیاری از شاعران پارسی زبان از جمله فردوسی و اخوان ثالث به چشم می خورد. در شاهنامه می خوانیم که ضحاک ( پادشاه ستمگر ایران) در بالای این کوه به بند کشیده شده است. در 30 تیر ماه سال 1387، کوه دماوند به عنوان نخستین اثر طبیعی کشور در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

فشار هوا در قله دماوند، نصف فشار هوا در سطح دریا است و از همین رو دمای هوا در این منطقه بسیار پایین است و هوای سردی دارد. بارندگی در ارتفاعات دماوند معمولا به شکل برف است و در دهانه این آتشفشان که 300 متر قطر آن می باشد، دریاچه ای پوشیده از یخ وجود دارد. قدمت کوه آتشفشانی دماوند به دوره ی کواترنر باز می گردد؛ این کوه یک آتشفشان نیمه فعال شناخته می شود چرا که اخیرا فعالیت جدیدی از خود بروز نداده است و تنها خروج بخار و گاز و چشمه های آب گرم و برخی تظاهرات سطحی در این کوه مشاهده می شود. 

برخی افراد معتقدند امکان فعال شدن کوه دماوند وجود دارد و ادعا می کنند در برخی اوقات، حجم دود و بخار های خارج شده از قله افزایش پیدا کرده است. اما حقیقت این است که علت افزایش بخارها و دودها در دهانه ی آتشفشان، نفوذ آب به درون قله در فصل های سرد سال بوده است که در نتیجه برخورد آب با سنگ های داغ درون آتشفشان، خروج بخار آب از دهانه آتشفشان را مشاهده می کنیم. این اتفاق را نباید دلیلی بر فعالیت های آتشفشانی دانست.

آخرین فوران آتشفشان دماوند 

نخستین فورانی که از کوه دماوند به ثبت رسیده است مربوط به 1.78 میلیون سال قبل است با این حال تعدادی از فوران های این کوه نیز بین 600 هزار تا 280 هزار سال قبل رخ داده است. طبق گزارش زمین شناسان، آخرین فوران آتشفشان دماوند در حدود 7 هزار و 500 سال پیش رخ داده است و پس از آن فعالیت خاصی از این آتشفشان به ثبت نرسیده است. افزایش تعداد زمین لرزه ها یکی از موارد تحریک کننده آتشفشان ها است که می تواند منجر به ایجاد ترک در زمین و خارج شدن خاکستر و بخار از دهانه کوه شود. با این وجود نمی توان با قطعیت گفت که امکان فعال شدن آتشفشان دماوند وجود دارد یا خیر.

آتشفشان کوه تفتان

تفتان، مرتفع ترین کوه استان زاهدان که در جنوب شرقی زاهدان و نزدیک به خاش قرار دارد یک کوه آتشفشانی فعال است  که حدود 4110 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. تفتان در زبان فارسی به معنای" مکان گرما" است. این کوه آتشفشانی که با نام چهل تن نیز شناخته می شود، شامل دو کوه است که توسط بخش زین مانندی به هم متصل شده اند. مساحتی نزدیک به 1300 کیلومتر در اطراف این کوه از گدازه ها پوشیده شده است و لایه های خاکستر در این آتشفشان کمتر به چشم میخورد. در دهانه این کوه هنوز انتشار گاز های گوگرد مشاهده می شود. کوه تفتان، آتشفشانی فعال متعلق به دوره ی زمین شناسی پلیوسن-کواترنر است که بر روی فلیش های کرتاسه فوقانی و ائوسن تشکیل شده است.

کوه تفتان ار رشته کوه آتشفشانی سلطان کوه در پاکستان منشعب شده است و از 6900 سال قبل فعالیت آتشفشانی نداشته است اما کوه تفتان از کوه های آتشفشانی فعال به حساب می آید؛ به این دلیل که در تقسیم بندی زمین شناسی، کوه های آتشفشانی که کمتر از 10 هزار سال از فعالیت آنها گذشته باشد جزو آتشفشان های فعال به شمار می آیند. علاوه بر این همانطور که گفته شد از دهانه کوه تفتان هنوز هم دود و بخار های گوگرد خارج می شود این آتشفشان هنوز کاملا خاموش نیست. گازهای خارج شده از این کوه سمی هستند. از ترکیب این گازها با آب، اسید سولفوریک به وجود می آید که آن را" تیز آب سلطانی" نیز می نامند و بسیار خطرناک است. همچنین ابر سفیدی در دهانه این کوه تشکیل می شود که حاصل فعالیت های درونی آتشفشان است و تا فاصله 100 کیلومتری می توان آن را مشاهده کرد. 

آخرین فوران آتشفشان تفتان

آخرین فوران آتشفشان تفتان مربوط به سال 1349 و 1350 است و امروزه فعالیت این کوه محدود به بخارات گازهای گوگردی، بخار آب، گاز کربنیک و اسید سولفوریک است.

نخستین فوران این کوه آتشفشانی ترکیبی داسیتی تا ریو داسیتی داشت و در 20 کیلومتری شمال غرب قله کنونی رخ داد. گدازه ها و مواد پیروکلاستیک در معبر صعود به قله قابل مشاهده است. پس از آن حدود 2.5 میلیون سال قبل، گدازه های داسیتی و سپس گدازه های آندزیتی در 2 کیلومتری قله امروزی به سطح رسیدند. بعد از آن یک دوره آرامش حاکم شد که در این هنگام طبقات آگلومرا تشکیل شدند و سپس انفجار عظیمی در 2 کیلومتری قله فعلی، چاله فرسایشی را پدید آورد و خاکستر این انفجار، منجر به پوشانده شدن گدازه های قبلی شد.

آتشفشان کوه سهند

سهند نام قله و رشته کوهی است که در استان آذربایجان شرقی قرار گرفته است. از لحاظ جغرافیایی این رشته کوه در جنوب تبریز، شمال مراغه، شرق آذرشهر و غرب بستان آباد واقع شده است. قله آتشفشانی نیمه فعال سهند با 3707 متر ارتفاع در این رشته کوه قرار دارد؛ بلندترین قله ی رشته کوه سهند، قله جام با 3710 متر ارتفاع و پس از آن نیز قله قوچ گلی داغی با 3707 متر ارتفاع از بلندترین کوه های این رشته کوه هستند. رشته کوه سهند به دلیل مراتع زیبا و لاله زارها و چمنزارها وسیع و چشم نواز آن، لقب عروس کوه های ایران را از آن خود کرده است. وجود این رشته کوه سبب رونق بسیاری از مشاغل همچون کندوداری، گردشگری،کشاورزی و دامداری شده است.  سایر قله های این رشته کوه عبارتند از: سلطان، دمیرلی، آغ داغ، موتال داغی، آتشان، شیرداغی، کمال، حرم داغی و درویش.

آتشفشان نیمه فعال سهند در فاصله 40 کیلومتری از جنوب تبریز قرار دارد و با آتشفشان های کوچکتر اطراف خود همچون آتشفشان های شمال غرب دریاچه ارومیه و مرکز آتشفشانی ارمنستان که در نزدیکی مرز ایران است، ارتباط دارد.

آخرین فوران آتشفشان سهند

بنابر یافته های زمین شناسان، احتمالا یکی از علل پیدایش آتشفشان های سهند، تجدید فعالیت های گسل سلطانیه-تبریز است که از منطقه سهند عبور می کند. کوه سهند بسیار پهن و گسترده است و خاکستر های فراوانی آن را پوشانده است. زمین شناسان پس از انجام تحقیقاتی بر روی گدازه های گوناگون سهند، دریافتند که سن مطلق آنها 12 الی 14 میلیون سال می باشد. در نتیجه می توان پی برد که آتشفشان های سهند در چند مرحله فعالیت داشته اند و بعد از یک دوره آرامش، مجددا شروع به فعالیت کرده اند. البته زمان دقیق آخرین فعالیت آتشفشان سهند مشخص نیست اما به نظر می رسد آخرین فعالیت این آتشفشان مربوط به دوره ی هولوسن باشد.

آتشفشان کوه سبلان

کوه سبلان که در زبان ترکی به آن ساوالان گفته می شود، پس از قله دماوند و علم کوه جایگاه سومین قله بلند ایران را با 4811 متر ارتفاع از آن خود کرده است. بلندترین قله سبلان، سلطان نامیده می شود. سبلان دو قله دیگر به نام های هرم و کسری( آقام داغ) نیز دارد. سبلان به لحاظ جغرافیایی از دره قره سو در شمال غرب استان اردبیل شروع شده و در جهت شرقی-غربی تا کوه قوشاداغ امتداد دارد. قله آتشفشانی سبلان در نزدیکی مشکین شهر، مرکز استان اردبیل است. کوه سبلان از نوع آتشفشان های چینه ای است و آنچه اهمیت این کوه را دو چندان می کند، وجود دریاچه ای در قله ی سبلان است که جلوه و زیبایی بی نظیری به این منطقه می بخشد و نظر بسیاری از گردشگران را به خود جلب می کند. دریاچه سبلان که بیضی شکل است و 40 متر عمق دارد، حتی در فصول گرم سال هم دمایی نزدیک به صفر دارد. دمای پایین این منطقه سبب شده است افراد زیادی برای تفریح به پیست اسکی آلوارس بروند. قله سبلان در فهرست آثار طبیعی ملی کشورمان به ثبت رسیده است و تحت مالکیت سازمان حفاظت از محیط زیست می باشد.

آخرین فوران آتشفشان سبلان

شواهد حاکی از آن است که سبلان فعالیت خود را از دوره ائوسن شروع کرده است ولی چیزی که کوه سبلان را تشکیل داده در دوره پلیوسن شروع به فعالیت کرده و تا بعد از آخرین یخبندان هم به فعالیت خود ادامه  داده است. با این حال به نظر می رسد آخرین فوران آتشفشان سبلان، به دوره ی هولوسن باز می گردد. هرچند امروزه نیز برخی افراد بالا بودن دمای آب چشمه های گوگرد دامنه این کوه را شاهدی بر فعالیت آتشفشان می دانند اما در حال حاضر آتشفشان سبلان یک آتشفشان خاموش است.

آتشفشان کوه بزمان، جوان ترین آتشفشان ایران

کوه بزمان با ارتفاع 3497 متر از سطح دریا، یکی از کوه های آتشفشانی نیمه فعال ایران واقع در شمال چاله جازموریان در استان سیستان و بلوچستان است. این کوه بین چاله جازموریان و کویر لوت قرار گرفته و آنها را از هم جدا می کند. کوه بزمان از سمت غرب امتداد می یابد و به رشته کوه های بارز در استان کرمان متصل می شود. کوه بزمان همچنین با نام های" کوه خضر نبی" و" زنده" هم شناخته می شود. در اطراف قله ی اصلی، مخروط های کوچک تری از جنس گدازه های تیره رنگ بازالتی مشاهده می شوند. مساحتی حدود 1400 کیلومتر مربع در پیرامون این کوه، از مواد آتشفشانی پوشیده شده اند و طبق شواهد موجود اینطور به نظر می آید که کوه بزمان جدیدترین آتشفشان ایران است که دهانه آن 500 متر قطر دارد و از قطعات بزرگ گدازه تشکیل شده است.

 آخرین فوران آتشفشان بزمان

تاریخ دقیق فوران این آتشفشان مشخص نیست اما اطلاعات موجود حاکی از آن است که کوه بزمان در چند مرحله فوران هایی داشته است که اولین آنها مربوط به 4.6 میلیون سال قبل و آخرین فوران 41 هزار سال قبل رخ داده است. در دامنه شرقی و شمالی این کوه می توان جریان بزرگ گدازه را مشاهده کرد. این جریان گدازه ای در قسمت شمالی کوه، سبب ایجاد مخروطی با شیب تند شده است. از این قله ی آتشفشانی در حال حاضر بخارات دی اکسید بسیاری متصاعد می شود.

آتشفشان قلعه حسنعلی، آتشفشان ناشناخته ایران

قلعه حسن علی ارتفاع خیلی زیادی ندارد و در اصل تپه محسوب می شود. چرا که با توجه به تعاریف زمین شناسی، کوه به پدیده ای گفته میشود که نسبت به زمین های اطراف خود حداقل 600  متر ارتفاع داشته باشد. با این حال تپه یا کوه قلعه حسن علی بزرگترین دهانه آتشفشانی ایران شناخته می شود که قطری نزدیک به 1200 متر و 300 متر عمق دارد. در پیرامون دهانه های این کوه، روانه هایی وجود دارند که به نظر جوان هستند چون هیچ گونه آثار فرسایشی در آنها دیده نمی شود. قلعه حسن علی در جنوب شرقی استان کرمان و شهرستان راین واقع شده است که از خروجی راین به سمت جیرفت می توان به طرف این کوه آتشفشانی حرکت کرد. هرچند بسیاری از مردم اطلاعی درباره ی این آتشفشان ندارند؛ به همین علت نیز گاهی با نام" آتشفشان ناشناخته ایران" از آن یاد می شود. 

در دهانه کوه قلعه حسن علی دریاچه نمک بی نظیری تشکیل شده است. علاوه بر این نمکی که از یکی از کراتر های دهانه ی این آتشفشان به دست می آید، بسیار مرغوب بوده و از ارزش بالایی برخوردار است. از همین رو این دهانه آتشفشانی لقب معدن نمک را برای خود کسب کرده است.

منطقه قلعه حسن علی روی محل تلاقی سه گسل مهم واقع شده است که شاخه هایی از گسل های نایبند، کوهبنان و کلمرد هستند. گویکوویچ برای نخستین بار در سال 1973، این کراترها را محل برخورد سنگ های آسمانی معرفی کرد. کراترهای این ناحیه عمدتا دایره شکل هستند و کراتر های بیضی شکل کمتر به چشم میخورند. 

آخرین فوران آتشفشان قلعه حسن علی

اطلاع دقیقی از آخرین تاریخ فوران این آتشفشان در دست نیست اما چیزی که می دانیم این است که قلعه حسن علی در دوره چهارم زمین شناسی ایجاد شده است و حدود 5 هزار تا 50 هزار سال پیش فعالیت داشته اند.

آیا می توان از کوه های آتشفشان بازدید کرد؟

تصور عامه مردم این است که کوه های آتشفشانی خطرناک هستند و نباید نزدیک آنها شد؛ اما این باور اشتباه است. بازدید از کوه های آتشفشانی از نزدیک به قدری هیجان انگیز و جالب است که سالانه افراد بسیاری به سمت این کوه ها راهی می شوند. البته از آنجا در نزدیکی دهانه اکثر آتشفشان های فعال و نیمه فعال گازهای سمی منتشر می شود، باید توجه داشت که هنگام بازدید از کوه های آتشفشانی باید قوانین و مقررات خاصی را رعایت کنید تا جان شما به خطر نیفتد. علاوه بر آن توریست ها، اساتید، دانشجویان و دانشمندان بسیاری برای مطالعات خود به این مناطق سفر می کنند تا از نزدیک این آتشفشان های خارق العاده را ببینند.