جشن چله تابستان، جشن نیلوفر، چله تموز، جشن نوروزبل، زیارتگاه نارکی، تمامی این اسامی حکایت از یک جشن بزرگ در میانه های فصل تابستان در ایران باستان را دارند. به این آیین دیرینه ایران باستان چله تابستان می‌گویند. این جشن امروزه به دست فراموشی سپرده شده است؛ اما در جنوب خراسان، این جشن که در اواسط تابستان و طولانی‌ترین روز سال است را هنوز گرامی می‌دارند؛ اما نه با آن اهمیتی که برای شب چله زمستان «یلدا» قائل هستند. در زمان ایرانیان باستان، یکی از راه‌های رسیدن به خدا را در برگزاری جشن‌ها می‌دیدند. آنها اعتقاد داشتند که خداوند برترین آفریننده است، و می‌خواهد بندگانش را دلشاد و سرزنده ببیند. بی شک وظیفه هر فرد علاقه‌مند به فرهنگ ایران زمین، حفظ و احیای این جشن‌هایی است، تا به نسل‌‌‌های بعد انتقال یابد. این مقاله با هدف آشنایی بیشتر با جشن باشکوه چله تابستان گردآوری شده، خواندن این مطلب را از دست ندهید که برای شما مفید خواهد بود.
تاریخچه چله تموز یا جشن چله تابستان
سرزندگی و شادی، اهمیت بسزایی در بین مردمان ایران باستان داشته، به طوری که وقتی روز جشنی فرا می‌رسید، مردم گرد هم جمع می‌شدند، و مراسمی شاد برپا می‌کردند. چهلمین روز از فصل تابستان یعنی دهم مرداد ماه، که ایرانی‌ها در این روز جشنی برپا می‌کرده‌اند، جشن چله تابستان یا تموز نامیده می‌شده است.
جشن چله تابستان مطابق با گاه‌شمار کهن ایرانی، در گرم‌ترین ماه از سال اتفاق میافتد. این جشن که در ایران باستان با آداب و رسومی خاصی برگزار می‌شده، حدودا از اول تیر ماه شروع و تا دهم مرداد ماه ادامه پیدا می‌کرده است. بعد از حمله وحشیانه تازیان به ایران زمین، جشن‌ها و آیین‌‌های ایرانی رفته رفته به دست فراموشی سپرده شدند؛ با این حال مردم به خاطر علاقه زیادی که به این آیین‌‌ها داشتند، در هر گوشه از خاک ایران زمین به شکلِ متفاوتی مراسمات را برگزار کرده، و از این رسوم پاسداری می‌کردند.
تعریف چله تابستان و تموز
چله تابستان معانی مختلفی دارد؛ اما در زبان فارسی چهل روز بعد از شروع تابستان معنا شده و تموز به معنای اوج گرما و گرمای سوزان است. در این چهل روز، مراسمات مختلفی توسط ایران برگزار می‌شد که در حال حاضر اکثر آنها فراموش شده‌اند.
طولانی ترین روز سال
تموز که گرم‌ترین ماه از سال است، در تقویم سریانی با اول تیر ماه تطبیق دارد. چله تابستان تقریبا از اول تیرماه شروع شده و تا ۱۰ ماه مرداد ادامه پیدا می‌کند. در واقع، روز اول ماه تیر طولانی‌ترین روز سال در بخش نیم‌کره‌ی شمالی زمین است. در این روز خورشید تابان نسبت به روزهای پیشین به اندازه کسری از ثانیه بیشتر در آسمان می‌ماند، که باعث شده این روز طولانی‌تر گردد. به این خاطر که سیاره زمین حول محور خود با درجه ۲۳٫۵ در حرکت بوده، و در یک روز خاص از سال و با کم شدن فاصله خورشید با منطقه‌ی قطبی این پدیده که به آن انقلاب تابستانی گویند اتفاق میافتد. این رویداد در ۳۰ خرداد ماه و در برخی سال‌ها در ۱ تیرماه رخ می‌دهد.
جشن نوروز بل
«بل» نوروز بل از جشن‌های تاریخی است، که در استان مازندران ، گیلان، الموت قزوین و طالقان البرز برگزار می‌شد. مردم برای برگزاری این جشن، بهترین لباس را تن می‌کردند، و با روشن کردن آتش و نوای ساز و آواز محلی، به استقبال این جشن می‌رفتند. جالب است بدانید که «بل» در زبان گیلکی به‌معنی «آتش» بوده، و می‌توان گفت «نوروز بل» به‌معنی «آتش نوروزی» است. دیرینه‌ی این جشن به دوران پیش از اسلام می‌رسد، و جزو مراسم مهم در بین دیلمیان شناخته می‌شد. در اصل می‌توان گفت آیین چله تابستان از زمان دیلمیان شکل گرفت، و به آن نام نوروزبل را نهادند. گفتنی است نوزوز بل در فهرست آثار ناملموس ایرانی ثبت شده است.
در ۱۶ مرداد برای برپایی این جشن، ۱۰ نفر از مردان، کلاه و شولای گالشی می‌پوشیدند و به میدان می‌آمدند. نوازنده‌ها نوای محلی می‌نواختند، و مردان دور آتش شعله‌ور می‌چرخیدند، و باهم این اشعار را می‌خواندند:
گروم گروم گروم بل با صدای پرهیبت سوختن هیزم و برکشیدن شعله
نوروز ما و نوروز بل نوروز ماه و شعله آتش نوروزی
نو سال ببی، سال سوسال تازه باشد و سال روشنایی
نو بدی خونه واشو تازه باشد و تازه شود و خانه آباد و با برکت
اعتقادات گیلکی ها در مورد نوروز بل
دلیل روشن‌کردن آتش (از عناصر چهارگانه مقدس) در نوروز بل، به اعتقادات گیلکی‌ها بر‌می‌گردد. آنها بر این باور بودند که برپایی آتش موجب کاهش سرمای زمستان، و به‌تبع آن از خسارت‌های زمستان سخت ایمن می‌مانند. از دیگر دلایل روشن‌کردن آتش، جنبه‌ی خبررسانی آن است. اشاره کرد. از آنجایی که اخبار مهم را از طریق روشن‌کردن آتش منتقل می‌کردند، برای اعلام شروع سال جدید و برپایی جشن‌هایی چون نوروز بل، این امر را انجام می‌دادند. برگزاری جشن نوروزبل، سال‌ها به دست فراموش سپرده شده بود، تا اینکه در سال ۱۳۸۵ جوانان روستای ملکوت املش، تصمیم به برپایی این جشن می‌گیرند، و این جشن مجدد بر سر زبان‌ها میافتد، و هر سال به تعداد علاقه مندان به بازدید و برگزاری این جشن بیشتر میشود.
چله تابستان در خراسان
در حال حاضر آیین باستانی چله تموز، در خراسان کم و بیش اجرا می‌‌گردد. برگزاری جشن چله تابستان، هنوز در جنوب خراسان به چشم می‌خورد. در بیرجند نیز مراسم چله تابستان به دو بخش تقسیم و برپا میشود. چله بزرگ از اول ماه تیر شروع و تا دهم ماه مرداد ادامه می‌یابد، و چله کوچک از دهم مرداد ماه شروع و تا سی‌ام مرداد ادامه دارد.
شعر معروفی از خراسانی در مورد چله تموز:
نه از شو مو منالم نه از روز - نه از یلدا گیله درم نه چله تموز
هموقذِر فهمیُم دِمین ای دنیا - که اَسونی بعد سِختی میه هنوز
مراسم زرتشتیان در پیر نارکی یزد
در روايتی تاريخی آمده، که در دوره ساسانيان و موقع حمله‌‌ی اعراب به ايران، شاهزاده پارس که ناز بانو نام داشت، به‌سمت كوه ناركی رفته، و بعد از اینکه از خداوند طلب ياری می‌جوید، ناگاه از ديده‌ها پنهان میشود. پس از آن رویداد، پير ناركی مورد احترام زرتشتيان قرار می‌گیرد. اين ماجرای تاریخی که در بين روزهای ۱۲ تا ۱۶ مرداد رخ داده، با برگزاری مراسم چله تموز مصادف شده است. به همین خاطر زرتشتیان از تاریخ ۱۲ تا ۱۶ مرداد ماه، جشنی مشابه چله تموز برگزار میکنند. زرتشتیان برای برپایی این جشن به زیارتگاه پیر نارکی می‌روند، و به نیایش اهورامزدا می‌پردازند. زیارتگاه پیرنارکی از قدیمی‌ترین زیارتگاه‌های زرتشتیان در ایران بوده، و در ۲۰ کیلومتری مهریز یزد قرار دارد. برپایی این مراسم علاوه بر جنبه مذهبی، با جشنواره‌های فرهنگی، ورزشی و هنری همراه است. علاوه بر این مراسم، زرتشتیان در دهم بهمن ماه جشن دیگری به نام جشن سده برگزار میکنند، که در این مراسم به پایکوبی و ستایش اهورامزدا می پردازند.
جشن چله تابستان در کرمانشاه
جشن چله تموز در روستای زردوئی که در پاوه کرمانشاه واقع شده، برگزار می گردد. اهالی این روستا بر این باورند که این جشن برای شروع کاهش دما و آغاز برداشت محصولات باغی، برپا میشود. از مراسمی که در جشن چله تابستان زردوئی انجام میشود، می‌توان به اجرای موسیقی محلی همراه با دف‌نوازی، مترسک‌گردانی، اجرای نمایش هلپرکه کردی و توزیع محصولات باغی اشاره کرد.
چله تابستان در اشعار فارسی
سعدی، این شاعر پرآوازه، درباره جشن چله تموز این‌گونه زیبا سروده است:
عمر برف است و آفتاب تموز اندکی ماند و خواجه غره هنوز
ای تهی‌دست رفته در بازار ترسمت پر نیاوری دستار
فردوسی شاعر حماسه سرای بلند آوازه ایرانی، درباره تموز این اشعار زیبا را گفته است:
نبودی تموز ایچ پیدا ز دی هوا عنبرین بود و بارانش می
کلام آخر
همانطور که بالاتر گفتیم، نخستین روز از تیر ماه، آغاز چله و بلندترین روز از سال شناخته میشود، و در این روز جشن چله تموز یا چله تابستان برگزار میشود. با شهرهایی که مراسم چله تابستان را هنوز برپا می کنند، آشنا شدیم. این مقاله را بیت دیگری از اشعار فردوسی بزرگ درباره چله تموز به اتمام می‌رسانیم.
بدو گفت ما می‌زخرما کنیم به تموز وهنگام گرما کنیم
