در گوشه و کنار ایران زمین جشن های سنتی زیادی در زمان های خاص برگزار می شوند. یکی از محبوب ترین این جشن ها در ایران و خارج از آن، جشن تیرگان می باشد. این جشن باستانی هرساله در تاریخ 13 تیرماه برگزار می شود. اما این جشن چگونه مراسمی است؟
روایات جشن تیرگان
جشن تیرگان هر ساله در پی گرامیداشت، تیشتر ( ستاره باران آور در فرهنگ ایران ) برگزار می گردد. معروف ترین روایت در رابطه با این جشن این است که: آرش کمانگیر در این روز تیر معروفش را از بالای کوه دماوند پرتاب کرده و این تیر، کوه و در و دشت را طی نموده و در کنار رودخانه «جیحون» بر تنه درخت گردویی فرود آمده است. بعد از آن مرز توران و ایران تعیین شده و هر ساله به این بهانه جشن تیرگان برگزار می شود.
روایت های دیگری نیز در رابطه با این جشن وجود دارد. ابوریحان بیرونی در کتاب آثار الباقیه خود نوشته است که تیرگان روز بزرگداشت نویسندگان در دوره باستان بوده و تیرگان روزیست که شاه ایران، کیخسرو بعد از شست و شوی خود در چشمه ناپدید شده است. در ادامه شما را با داستان کامل این روایت ها آشنا می کنیم.
روایت اول
بر اساس روایت های ایران باستان مردم بر این عقیده اند که نبردی بین دیو خشکسالی ( اپوش ) و فرشته باران ( تیشتر ) در تیرماه صورت می گیرد و پیروزی باران در این نبرد بستگی به دعای مردم دارد. بر اساس روایت ها فرشته باران در تیرماه 3 چهره متفاوت به خود خواهد گرفت: ده روز اول جوان رعنا، ده روز دوم گاو نری قوی و ده روز سوم اسبی سفید و زیبا
وقتی که فرشته ی باران به شکل اسبی سفید و زیبا بود با دیو خشکسالی که به شکل اسبی سیاه رنگ ظاهر شد مبارزه کرده و بعد از 3 روز شکست می خورد. با این شکست تیر به درگاه خداوند پناه برده و شروع به نیایش می کند تا خدا بر قدرتش بی افزاید و بتواند دیو خشکسالی را شکست دهد. در دومین نبرد فرشته تیشتر با کمک خداوند و دعای مردم پیروز شده و باران تمام مزارع و جویبار ها را پر می کند.
روایت دوم
علاوه بر روایت مذهبی که گفته شد، تیرگان داستانی حماسی و پهلوانی نیز دارد که مربوط به جنگ ایران و توران و پرتاب تیر آرش کمانگیر می باشد. در زمان منوچهر شاه جنگ بزرگی بین توران و ایران در گرفت و برای پایان این جشن بزرگان تصمیم گرفتند تا تیری از ارتفاع دماوند رها شده، مرز دو کشور را تعیین کند و جنگ خاتمه یابد. برای پرتاب این تیر آرش کمانگیر از سپاه ایران انتخاب شد، این پهلوان در ابتدا این ماموریت را قبول نکرد اما در نهایت برای پایان نبرد و صلح انجام آن را پذیرفت. وی به بلندای کوه دماوند رفته و با قرار دادن جان خود در کمان تیری را رها کرد تا مرز ایران و توران را مشخص کند.
در جشن تیرگان چه کارهایی انجام می دهند؟ ( آیین جشن تیرگان )
در روز 13 تیرماه و در برگزاری جشن تیرگان ایران باستان مراسمات و کار های زیر انجام می شود.
پاشیدن آب
در این جشن آب از اهمیت زیادی برخوردار است و به همین منظور، جشن تیرگان معمولا در کنار چشمه و یا رودخانه برگزار می شود. یکی از هیجان انگیز ترین رسومات این جشن پاشیدن آب بر روی یکدیگر است تا گرمای هوای تیر به در شود. در این مراسم مردم به یادبود فرشته باران یا تیشتر برای خنک شدن همدیگر را خیس می کنند. خوشحالی و شادی برپا شده به هنگام جشن و صدای خنده ها بلند شده بر آسمان موجب فراموشی تابستان برای لحظاتی می شود.
فال کوزه
یکی دیگر از رسومات این جشن فال کوزه است. یک روز قبل از جشن تیرگان، یک دختر کوزه ای سبز رنگ را پر از آب کرده و بین تمامی افرادی که آرزو دارند می چرخاند. افراد آرزومند هر کدام سکه، سنجاق سر، انگشتر یا چیز کوچک دیگری را به درون کوزه می اندازند و دختر کوزه را زیر درختی همیشه سبز مثل کاج می گذارد.
فردای آن روز یعنی روز برگزاری جشن بعد از مراسم آب پاشی همان دختر کوز را بین آنهایی که آرزو کرده اند می برد. ریش سفیدان جمع با صدای بلند شعر می خوانند و دختر بعد از پایان هر شعر دستش را درون کوزه کرده و اشیاء هر شخص را به خودش می دهد. شعر خوانده شده جواب آرزوی هر شخص می باشد.
تیرگان روز آرزومندان است. یکی دیگر از رسومات این جشن این بوده که در ابتدای مراسم و بعد از خوردن شیرینی، بندی که از هفت رنگ ریسمان رنگی و یا هفت پارچه رنگی درست شده را به دست می بندند ( نام این بند تیر و باد می باشد )، 9 روز بعد و در روز باد در جای بلندی و یا پشت بام دستبند را به باد سپرده تا آرزوهایشان را با خود ببرد و در این حین شعر زیر را می خوانند:
تیر برو، باد بیا / غم برو شادی بیا
محنت برو، روزی بیا / خوشه ی مرواری بیا
نام دیگر جشن تیرگان چیست؟
همانطور که اشاره کردیم این جشن معمولا در کنار آب برپا می شود و آب پاشی . خیس کردن یکدیگر یکی از مهم ترین مراسمات رایج این جشن است. مردم با خیس کردن و پاشیدن آب بر روی یکدیگر آرزوی باران و دوری از خشکسالی می کنند، به همین دلیل از این جشن با نام های " آبریزگان" یا " آب پاشان " یا " سرشورا " نیز یاد می شود.
مراسم تیرگان در شهر های مختلف چگونه برگزار می شود؟
جالب است بدانید که این جشن در همه شهر های ایران در یک تاریخ برگزار نمی شود. گاهشماری یکپارچه دین‌هایایران، تاریخ برگزاری جشن تیرگان را دهم تیر می داند.
انجمن کوهنوردان ایران در روز سیزدهم تیرماه در دامنه های دماوند ( شهر رینه، لاریجان آمل ) این جشن را برپا می کنند.
مردم فراهان جشن تیرگان را جشنی برای برداشت گندم نامیده و آن را در روز آغاز تابستان در جهت ستایش گندم برگزار می کنند.
مردم مازندران جشن تیرگان را ( تیرماه سیزده شو ) می نامند و در شب 13 آبان ماه این جشن را برپا می کنند.
در اردهال، مردم تیرگان را در سیزدهم مهرماه جشن می‌گیرند.
مردم مهدیشهر نام این جشن را «تیر مو ای سیزده» نهاده و در روز ۲۲ آبان ماه برپا می‌کنند و در آن، خوراکی ای به نام «سیزده تامو» می‌پزند.
ارمنیان اصفهان جشن تیرگان را در روز سیزدهم ژانویه برگزار می‌کنند.
زرتشتیان شهرهای کرمان، بم، شیراز، اصفهان، اهواز، منطقه زلف آباد اراک، تهران، کرج، یزد، میبد، اردکان و کشورهایی مثل سوئد، تورنتو و آمریکا نیز تیرگان را جشن می‌گیرند.
در جشن تیرگان چه خوراکی هایی می خورند؟
از مهم ترین خوراکی هایی که در روز تیرگان تهیه می شوند می توان به انواع میوه و گندم پخته اشاره نمود. ابوریحان بیرونی گفته است که در این روز مردم لباس کشاورزان و دهقانان را پوشیده و محصولاتی مثل گندم پخته و میوه مصرف می کردند. وی بر این عقیده بود که این کار به علت گرامیداشت یاد و خاطره رنج‌های منوچهر در مقابل جنگ با تورانیان و افراسیاب انجام می شود.
