بعد از جشن نوروز و یلدا، جشن سده سومین جشن بزرگ ایرانیان باستان است که از گذشته تا به امروز آن را گرامی داشته و با شکوه برگزار می کنند. در زمان های قدیم ایرانیان هر ماه جشنی را برگزار می کردند که هر یک از آن ها فلسفه ای تاریخی دارد. جشن سده زرتشتیان نیز که در دهم بهمن ماه هر سال برگزار می شود، یکی از بزرگ ترین جشن ها بوده که از مهم ترین رویدادهای آن، آتش افروزی است، زیرا به عقیده مردم در این روز، بشر توانسته آتش را کشف کند و این نشانه نوری از جانب خداوند می باشد. همچنین آتش به عنوان نماد نور، انرژی و گرما از گذشته مورد توجه بشر قرار گرفته و برافروختن آن را ابزاری برای مبارزه با تاریکی ها و اهریمن می دانستند.اگرچه برخی افراد جشن سده را جشنی مذهبی می دانند، اما براساس اسناد تاریخی این جشن به عنوان جشنی ملی شناخته شده است که همکاری و همیاری جمعی مردم نیز در آن دیده می شود. در ادامه می خواهیم به فلسفه برگزاری این جشن و آداب و روسوم آن بپردازیم، اگر شماهم علاقه مند به دانستن تاریخچه جشن های تاریخی ایران هستند، با ما همراه باشید.
جشن سده چیست؟
همانطور که گفتیم جشن سده یکی از بزرگ ترین جشن های باستانی است که در آثار و متون تاریخی دلایل گوناگونی برای برگزاری این جشن بیان شده است. هم اکنون نیز در بسیاری از شهرهای ایران به ویژه شهرهای زرتشتی نشین این جشن پرشکوه زمستانی، در دهم بهمن ماه هر سال به صورت همگانی برگزار می شود. از گذشته، مردم در جشن سده زرتشتیان با جمع آوری هیزم بر بام خانه هایشان و یا بر بلندای کوهستان آتش بر پا کرده و گرمی و شکوه آن را در مقابل سردی و نفوذ اهریمن جشن می گرفتند و به شادی، پایکوبی و ستایش اهورامزدا نیز می پرداختند.
فلسفه جشن سده چیست؟
در فلسفه برگزاری جشن سده زرتشتیان دلایل متعددی ذکر شده است، ازجمله اینکه ایرانیان باستان معتقد بودند در روز دهم بهمن ماه، انسان های روی کره زمین صد نفر شده اند. برخی نیز بر این باور بودند که تعداد فرزندان نخستین زوج روی زمین به نام مشی و مشیانه به صد تن رسیده است از این رو با برپایی جشن، آن رویداد تاریخی را گرامی می دارند. همچنین بر اساس تفکر برخی دیگر برگزاری این جشن به خاطر رسیدن به صدمین روز زمستان می باشد، آن هم بدین خاطر است که در گذشته از ابتدای فصل سرما یا همان اوایل آبان ماه تا دهم بهمن ماه را صد روز در نظر گرفته و از دهم بهمن تا اوایل بهار را نیز صد روز در نظر می گرفتند که روز دهم بهمن یا همان آبان روز از بهمن ماه را روز مهم و مقدسی می دانستند و به خاطر پشت سر گذاشتن شب یلدا و چیره شدن روشنایی بر تاریکی و طولانی تر شدن روز ها نسبت به شب ها این روز را با برپایی جشنی باشکوه گرامی می داشتند.
اگرچه بر اساس برخی تفکرات جشن سده به نوعی با عدد 100 در ارتباط است، ولی برخی از کارشناسان معتقدند که این دو هیچ ارتباطی به هم ندارند و کلمه سد در زبان اوستایی به معنای طلوع کردن می باشد.یکی دیگر از عقاید ایرانیان باستان در برگزاری جشن سده زرتشتیان، تقسیم کردن زمستان به دو دوره 40 روزه بوده است که دوره اول آن چله بزرگ نامیده می شود و از شب یلدا آغاز شده و تا دهم بهمن ماه ادامه می یابد و چهل روز بعدی نیز چله کوچک نام دارد. بر اساس اعتقاد آن ها اوج سرمای زمستان در چله بزرگ می باشد و با پایان یافتن آن زمین نفس خواهد کشید و گرم می شود، به همین خاطر پایان چله بزرگ را جشن می گرفتند و بر این باور بودند که با آتشی که در جشن سده زرتشتیان برپا می شود، زمین گرم تر شده و آماده ورود به بهار می شود.
از نگاهی دیگر به فلسفه برپایی جشن سده زرتشتیان به این نکته می توان اشاره کرد که عدد 40 از گذشته در میان ایرانیان عددی بسیار مقدس بوده است و به همین خاطر چهلمین روز پس از تولد و یا پس از مرگ را گرامی داشته و مراسم مخصوص به آن را برگزار می کردند. جشن سده نیز دقیقا به خاطر اهمیت همین عدد 40 است، زیرا این جشن چهل روز پس از شب یلدا برگزار می شود و از آن جایی که شب یلدا را شب تولد خورشید می دانستند، بر اساس عقایدشان در چهلمین روز پس از یلدا، مراسم باشکوهی برپا می کردند. به طور کلی بر اساس عقاید گوناگونی که در بالا نیز مطرح شد روز دهم بهمن ماه از نظر افراد روز ویژه ای است و آن را گرامی می دارند. با توجه به اینکه در قدیم هر روز و هر ماه نام خاصی داشته به روز دهم بهمن ماه نام آبان را اختصاص داده اند و جشن سده زرتشتیان نیز که یکی از جشن های باشکوه باستانی است در غروب آبان روز بهمن ماه در شهرهای گوناگون برپا می شود.
جشن سده در کدام شهرهای ایران برگزار میشود؟
امروزه جشن سده در میان زرتشتیان یزد و کرمان بسیار باشکوه برگزار می شود و بسیاری از مردم در روز دهم بهمن ماه، برای حضور در این مراسم خود را به این شهرها می رسانند. جذابیت برگزاری این جشن به گونه ای است که هرساله گردشگران و توریست های بسیاری را نیز برای حضور شرکت در این مراسم ترغیب می کند. علاوه به دو شهر یزد و کرمان در شهرهای تهران، شیراز، اصفهان، میبد، اردکان، اهواز و گیلان نیز جشن سده زرتشتیان برگزار می شود. علاوه بر این، ایرانیان در کشورهای آمریکا، اروپا و استرالیا نیز در روز دهم بهمن دور هم جمع شده و آتش بزرگی را به نشانه جشن سده برپا می کنند. بجز ایرانیان، مردم تاجیکستان نیز اعتقاد شدیدی به برپایی جشن سده دارند و به طور رسمی این جشن را در کشور خود برگزار کرده و به فکر توسعه آن نیز می باشند.
آداب و رسوم جشن سده زرتشتیان
همانطور که در بالا نیز اشاره کردیم جشن سده هر ساله در بسیاری از شهرهای ایران برگزار می شود و افراد زیادی برای شرکت در آن حضور می یابند. این جشن که از ظهر روز دهم بهمن ماه شروع شده و تا غروب ادامه می یابد، آداب و رسوم و نحوه برگزاری مخصوص به خود را دارد که در اینجا به آن خواهیم پرداخت.از گذشته یکی از مهم ترین آیین های جشن سده زرتشتیان برپایی آتش بوده است، بدین خاطر هر یک از مردم از روز قبل جشن به تهیه هیزم می پرداختند و پس از جمع آوری، مخروطی بزرگ از هیزم را در حضور پادشاه درست می کردند که این مخروط سده نامیده می شد.
در هنگام غروب روز دهم بهمن ماه موبدان زرتشتی و جوانان با لباس هایی سراسر سفید و مشعل هایی در دست اطراف این سده حضور یافته و همانطور که در یک دست مشعل و دست دیگر در دست موبد دیگر بود سه دور به اطراف این سده می چرخند و با زمزمه اوستا به نیایش آتش می پردازند، سپس موبد بزرگ با مشعل و دیگران با شعله هایی که در دست دارند شروع به آتش زدن هیزم ها می کنند و هنگامی که آتش برافروخته شود، مردم گرد آن می آیند و جشن می گیرند. در این مراسم شعرا شعرهایی را که برای پادشاه سروده باشند می خوانند و اجرای موسیقی، پرده خوانی، شاهنامه خوانی و نقالی نیز از دیگر برنامه های این مراسم است. در جشن سده، بسیاری از مردم فارغ از هر دین و مذهب و جنسیتی حضور می یابند و با اجرای سرود ها و ترانه ها آرزوی پیروزی نور بر ظلمت و رفتن سرما را می کنند.
در نهایت با کم شدن زبانه های آتش برخی از مردم و سوارکاران از روی آن می پرند و به رقص و پایکوبی اطراف آتش می پردازند. هنگام خاموش شدن آتش نیز، برخی از کشاورزان مقداری از خاکسترهای آتش را برمی دارند تا بر روی زمین و محصول خود بریزند، زیرا معتقدند که این کار نه تنها خیر، برکت و شگون دارد، بلکه زمین هایشان را از سرمازدگی حفظ می کند و این باور از زمان قدیم تا کنون در بین آن ها وجود داشته است. شهر یزد یکی از شهرهای است که جشن سده زرتشتیان را به صورت بسار باشکوهی برگزار می کند. برای آشنایی با دین زرتشتی حتما در روز دهم بهمن ماه به این شهر سفر کنید و از شرکت در این جشن بزرگ لذت ببرید. در هنگام حضور در مراسم جشن سده باید این نکته را در نظر داشته باشید که این جشن یک مراسم آئینی محسوب می شود، لذا باید به اعتقادات برگزار کنندگان آن احترام گذاشته و برخوردهای انتقادی نداشته باشید.
در هنگام برگزاری جشن سده زرتشتیان به ویژه زمان گاته خوانی از خوردن و آشامیدن پرهیز کنید. از برخورد مستقیم به آتش خودداری کرده و در هنگام اجرای شاهنامه خوانی و نقالی سکوت را رعایت کنید. در برگزاری جشن سده، زرتشتیان با لباس هایی سفید حضور می یابند و آتش توسط موبدان آن ها افروخته می شود. از آن جایی که آتش برای زرتشتیان بسیار مقدس است معتقدند که نفس های آلوده انسان ها نباید به حریم مقدس آتش برخوردی داشته باشد، از این رو در طی مراسم روبندهایی را بر صورت خود می زنند. در انتهای مراسم نیز شعله های آتش توسط آتش نشان هایی که در آن جا حضور دارند خاموش می شود. در هنگام حضور در مراسم عکس برداری و فیلم برداری مانعی ندارد و شما می تواند خاطرات زیبا و جالبی را از این جشن به ثبت برسانید.
خوراکی های جشن سده
از آن جایی که برگزاری جشن سده زرتشتیان در برخی از شهرها اهمیت بالایی دارد چندین روز قبل از شروع مراسم تدارکات ویژه ای برای این جشن در نظر می گیرند که از جمله آن ها می توان به خوراکی های جشن سده اشاره کرد که زنان زرتشتی آش و سیرو می پزند و در کنار آجیل، گز و سوهانی که دیگر افراد با خود می آورند به برگزاری آیین جشن می پردازند.
