حرم امام رضا

حرم امام رضا (ع) جایی است که زائران از گوشه گوشه جهان به آنجا می‌آیند تا برای لحظاتی آرامش واقعی را در جوار مرقد مطهر امام رضا تجربه کنند. هر ساله میلیون‌ها مسافر از سراسر ایران و کشورهای مسلمان دیگر به قصد زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) به مشهد سفر می‌کنند. حرم علی بن موسی‌الرضا بارها دچار تغییر شده و در طول سال‌های پا برجا بودنش، وسعت آن چندین هکتار توسعه یافته است. این حرم در حال حاضر دارای بخش‌های مختلف از جمله موزه، کتابخانه، مهمان‌سرا و چند جا برای استراحت و اسکان مسافران است. اگر قصد سفر به مشهد و زیارت حرم امام هشتم شیعیان را دارید، این مقاله مخصوص شماست. ما در این مقاله جامع، شما را با تمام بخش‌های مختلف حرم از جمله صحن‌ها، رواق‌ها، مسجدها به همراه عکس‌های حرم مطهر امام رضا و هرآنچه که درباره آن لازم است بدانید، آشنا خواهیم کرد.

نقشه حرم امام رضا و خیابان ‌های اطراف

اگر برای نخستین بار به حرم امام رضا می‌روید و یا بعد از چند سال قصد سفر به این مکان را دارید می‌توانید با خود یک نقشه به حرم ببرید تا در این مکان گم نشوید. البته برای اطلاعات بیشتر درباره نقشه حرم امام رضا می‌توانید مقاله اختصاصی آن را از وبسایت لحظه آخر مطالعه فرمایید.

برای مشاهده نقشه باکیفیت کلیک کنید.

پیش ‌بینی امام رضا (ع) از محل دفنش در توس

شخصی به نام دعبل خزایی که در قدیم ابیاتی در رابطه‌ با ستایش اهل‌ بیت و شرح مصیبت‌های ایشان سروده است، به توس سفر کرد. در این سفر نزد امام رضا رفت تا ابیاتی که سروده بود را برای ایشان بخواند. امام رضا علیه‌السلام این دو بیت زیر را به شعر اصلی افزودند:

و قبر بطوس  یالها من مصیبه

الحت علی الاحشا بالزفرات

الی الحشر حتی یبعت الله قایما

یفرح عنا الغم و الکربات

«به این معنی که، قبری در توس خواهد آمد که بر آن مصیبت‌های بسیاری وارد خواهد شد و همواره تا روز قیامت از آتش، حسرت در دل‌ها شعله‌ور خواهد کرد تا خداوند قائمی را برای رهایی از غم‌ها و مصیبت‌ها مبعوث کند.»

سفر به مشهد مقدس یا پایتخت معنوی ایران

تور مشهدتور مشهد از اصفهانتور مشهد از تبریزتور مشهد با قطار

امام رضا علیه‌السلام در پاسخ به سؤال دعبل که پرسیدند متعلق به چه کسی است؟ پاسخ دادند: «قبر متعلق به من بوده و بر جا خواهد بود تا توس محل رفت‌وآمد شیعیان و زائرین من باشد.»

زمان زیادی نبرد که این گفته به حقیقت پیوست. در آن زمان امام رضا (ع) در آخرین روز ماه صفر در سال ۲۰۳ هجری قمری به ‌واسطه خلیفه عباسی به شهادت رسید. پیکر پاک این کریمه اهل ‌بیت در روستای کوچکی به نام سناباد دفن شد. این روستا در آن زمان در حومه شهر توس قرار داشت و به برکت وجود هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت وسعت گرفت و اکنون یک کلان‌ شهر با ۳۵۱ کیلومتر مربع مساحت به‌ حساب می‌آید. این شهر که پایتخت معنوی ایران محسوب می‌شود، هر ساله پذیرای بیش از ۲۵ میلیون نفر از دوستداران و زائرین امام رضا علیه‌السلام است.

مساحت حرم امام رضا چند هکتار است؟

مساحت حرم امام رضا بعد از سال 1392 به 100 هکتار برابر با یک میلیون متر مربع رسید. این حرم در حال حاضر گنجایش بیش از 700 هزار نفر را دارد. لازم به ذکر است که بیشترین بخش‌های توسعه مجموعه حرم امام رضا، بعد از انقلاب اسلامی صورت گرفته است. حرم رضوی تنها شامل آرامگاه نورانی امام هشتم نیست؛ این مجموعه مذهبی از چندین بنا و زیر مجموعه که تعداد و تنوع آن‌ها موجب شده این بارگاه مطهر تبدیل به یک مجموعه جهان ‌شمول شود، تشکیل شده است. به شکلی که برای فهم ارزش آن نباید فقط از دید معنویت به آن نگاه کرد.

این حرم مطهر با در نظر گرفتن ارزش‌های تاریخی، هنری و معماری در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ به ‌عنوان یک اثر ملی با شماره ملی ۱۴۰ به ثبت رسید. پس از انقلاب اسلامی مسئولان توجه بسیار ویژه‌ای به توسعه حرم امام هشتم شیعیان داشته و اقدام به توسعه بخش‌های زیادی از آن کردند. به‌ غیر از دو صحن کهنه و نو تمامی صحن‌ها پس از انقلاب ساخته شد. دو بست شرقی و غربی نیز بعد از  احداث صحن جامع رضوی بست‌های دیگر اضافه شد.

صحن های حرم امام رضا

پس از ورود به حرم مطهر امام رضا (ع) و گذشتن از ورودی‌ها وارد صحن حرم خواهید شد. به‌طورکلی تعداد صحن‌های حرم امام رضا علیه‌السلام ۹ عدد به نام‌های صحن انقلاب اسلامی، صحن کهنه، صحن عتیق، صحن آزادی یا صحن نو  و... هستند. صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن غدیر، صحن کوثر، صحن هدایت و صحن بعثت از دیگر صحن‌های موجود در حرم مطهر امام رضا هستند.

شاید برایتان سوال پیش بیاید که تفاوت بین بست و صحن چیست؟ صحن در واقع حیاط‌های وسیع حرم مطهر هستند؛ اما بست تنها به بخشی از حرم اطلاق می‌شود که در گذشته مرزی برای عدم ورود افراد خارجی و غیرمسلمان بود. در گذشته افراد خارجی و غیر مسلمان حق گذشتن از بست را نداشتند. در واقع واژه بست‌نشینی از دوران صفویان در ایران مرسوم بود. در بست از بزرگان استقبال می‌کردند و نیز مردم برای تظلم‌خواهی و یا در امان ‌ماندن از ظلم، به ‌اصطلاح بست می‌نشستند.

بست‌نشینی در دوران شاهان قاجار بسیار افزایش پیدا کرد و در زمان پهلوی به واقعه گوهرشاد انجامید. در حال حاضر کسی برای بست نشستن به حرم مراجعه نمی‌کند؛ ولی نام این رسم همچنان بر روی بخش‌هایی از حرم  وجود دارد.

صحن انقلاب

صحن انقلاب به صحن عتیق معروف است و همانطور که از اولین نام این صحن پیداست به ‌عنوان قدیمی‌ترین صحن حرم امام رضا (ع) شناخته می‌شود. این صحن با متراژ ۶۷۴۰ مترمربع در ضلع شمالی حرم قرار دارد. نیمی از صحن انقلاب یا عتیق در دوران تیموریان ساخته شد و نیم دیگر آن در دوران صفویان تکمیل گشت.

در واقع دستور ساخت ایوان جنوبی یا همان ایوان طلا در چند بنا را در ضلع غربی وزیر سلطان حسین بایقرا در سلسله تیموریان صادر کرد. ۱۵۰ سال  پس از آن شاه عباس صفوی ایوان‌های شمالی و همچنین بخش شرقی را به‌ صورت کاملاً قرینه با بخش‌های دیگر تکمیل نمود. ایوان ساعت و نقاره‌خانه به‌ صورت کاملاً متقارن با یکدیگر ساخته شده‌اند.

همچنین دو مناره حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام بر فراز ایوان طلا و ایوان عباسی ساخته شده است. ساخت این صحن با تلاش و همت امیر علیشیر نوایی یکی از وزیران دانشمند تیموریان آغاز شد. مقبره امیر علیشیر نوایی در کنار ایوان شمالی قرار دارد.

ایوان طلا نادری

ایوان طلای نادری که در جنوب حرم قرار گرفته، از قدیمی‌ترین ایوان‌های صحن انقلاب به ‌حساب می‌آید. نام این ایوان را از این جهت ایوان طلا نادری گذاشته‌اند که در زمان نادرشاه افشار، طلاکاری شده بود و به همین دلیل این نام روی آن ماند.

ایوان عباسی

ایوان عباسی یکی دیگر از ایوان‌های صحن انقلاب به شمار می‌آید که در شمال آن قرار گرفته است و به دلیل متصل بودن به بست طبرسی، باب‌ الطبرسی نیز نامیده می‌شود. این ایوان از نظر کاشی‌کاری و کتیبه ‌کاری بسیار منحصربه‌فرد و بی‌همتا است.

در قسمت‌هایی از ایوان عباسی، سوره جمعه و صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم علیه‌السلام را می‌توانید مشاهده کنید. در قسمتی از صحن انقلاب در رابطه ‌با نام‌گذاری این صحن چنین نوشته شده است: «به ‌رسم حق‌شناسی از  مبارزات حق‌طلبانه ملت مسلمان ایران به رهبری حضرت آیت‌الله امام خمینی و یادبود شهدا و مصدومین در این مکان شریف اینجا به صحن انقلاب نام‌گذاری شد. (رجب‌المرجب ۱۳۹۹).»

ایوان ساعت

ایوان ساعت در غرب  صحن انقلاب قرار گرفته و به بست شیخ طوسی راه دارد به همین دلیل آن را با نام باب طوس نیز می‌شناسند. در زمان حمله روس‌ها به حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام در سال ۱۳۳۰ هجری قمری این ایوان دچار آسیب شد. آثار گلوله هنوز بر روی این ایوان قابل مشاهده است و کتیبه به نام خط ثلث حاوی آیاتی از قرآن کریم در بالا و همچنین در حاشیه آن وجود دارد. در زیر یکی از ترنج‌های این ایوان با خط زیبا نوشته شده است:

«ای دل غلام شاه جهان باش و شادباش

پیوسته در حمایت لطف‌الله باش

قبر امام هشتم و سلطان دین رضا

از جان ببوس و در این بارگاه باش»

در قسمت شرقی صحن انقلاب ایوان نقاره‌خانه به چشم می‌خورد. این ایوان به بست شیخ حر عاملی راه دارد به همین دلیل به باب حر عاملی نیز شناخته می‌شود. این ایوان باشکوه از دوران عباسی به ‌جای مانده و در تقارن کامل با ایوان غربی ساخته شده و همچنین سوره‌های نور و مزمل با خطی بسیار زیبا بر روی آن نقش بسته است.

پنجره فولاد

در زمان ساخت صحن، در دوران تیموریان پنجره‌ای در سمت چپ ایوان نادری مشرف به ضریح مطهر نصب شد. دلیل نصب پنجره فولاد این بود تا کسانی که امکان ورود به حرم را ندارند؛ بتوانند در فاصله بسیار کم با ضریح زیارت‌نامه را تلاوت نمایند. این پنجره در حال حاضر به نام پنجره فولاد شناخته می‌شود. پس از انقلاب به دلیل فرسودگی، پنجره جدیدی در این محل آن نصب شد. پنجره نصب شده بر خلاف نامی که به آن معروف بود از آلیاژ برنج ساخته شد و با طلا آبکاری گشت. پنجره قدیمی در موزه نگهداری می‌شود.

ساعت بزرگ صحن انقلاب

ساعت بزرگ در صحن انقلاب به ساعت معاون نیز معروف است این وسیله به‌ واسطه شخصی به نام مرحوم عبدالحسن معاون در سال ۱۳۳۳ از آلمان خریداری شد و بر سر ایوان غربی صحن انقلاب قرار گرفت و از آن زمان به بعد این ایوان به نام ساعت معروف شد. ساعتی که در آنجا نصب بود به صحن آزادی انتقال یافت. مرحوم عبدالحسن معاون به دلیل نذری که برای شفای بیمار خود کرده بود؛ این ساعت را به آستان قدس رضوی هدیه نمود.

نقاره خانه

قسمت دیگر صحن انقلاب، نقاره‌خانه ایوان شرقی نام دارد. نقاره‌خانه در دو طبقه بنا شد که در طبقه اول آن وسایل مربوط به نقار نوازی نگهداری می‌شود و در طبقه دوم اقدام به نقاره ‌خوانی می‌کنند. نقاره نوازی از اواسط قرن نهم و به دستور نوه گوهرشاد رواج پیدا کرد و از آن زمان تاکنون ادامه دارد. لازم به ذکر است نقاره نوازی به مدت هشت سال به دستور رضاشاه تعطیل شد. به‌طورکلی نقاره به ‌غیر از زمان طلوع و غروب خورشید در بسیاری از اعیاد و در زمان‌های مشاهده کراماتی از حضرت امام رضا علیه‌السلام نواخته می‌شود.

سقاخانه نادری

سقاخانه دقیقاً در میانه صحن انقلاب قرار گرفته است. سنگاب این سقاخانه به شکل یکپارچه تراشیده و به دستور نادرشاه افشار از سنگ مرمر ساخته شد. این سنگ از هرات به مشهد انتقال پیدا کرد. در این سقاخانه یک سایه‌بان هشت ضلعی و سقف گنبدی شکل به دستان هنرمند اسماعیل طلایی بر روی پایه‌هایی از جنس مرمر ساخته شد و سپس طلاکاری گشت این سقاخانه در سال ۱۳۴۵ یک بار مرمت شد.

صحن آزادی

صحن آزادی پس از انقلاب به این نام معروف شد. در واقع این صحن با 4 هزار و 340 مترمربع مساحت، به ‌عنوان بزرگ‌ترین صحن حرم امام رضا علیه‌السلام شناخته می‌شود. آزادی در ضلع شرقی حرم علی بن موسی‌الرضا و در پایین پای مبارک حضرت ساخته شد و از سمت غرب به روضه منوره راه پیدا کرد. در واقع ساخت این صحن به دستور فتحعلی‌ شاه قاجار آغاز شد و در دوران ناصرالدین ‌شاه به اتمام رسید.

در گذشته، در وسط صحن، سقاخانه‌ای قرار داشت که اکنون برچیده شده و حوضی بزرگ به ‌جای آن بنا کرده‌اند که وسطش، همان سنگ آب یکپارچه سقاخانه پیشین نصب شده است. دلیل تخریب سقاخانه صحن آزادی به ‌وجود آمدن حائلی بین زائرین و ایوان طلا در زمان ادای احترام و سلام به‌محض ورود به صحن بود. عمل برداشتن سقاخانه در سال ۱۲۷۱ توسط شاهان قاجار انجام شد و به‌ جای آن یک حوض بنا نهاده شد.

ایوان طلای ناصری

ایوان طلای ناصری یکی از ایوان‌های موجود در صحن جدید به ‌حساب می‌آید که در ضلع غربی صحن وجود دارد. شما به‌ محض ورود به صحن جدید بخشی از این ایوان را مشاهده خواهید کرد. این ایوان به‌ واسطه راه کوچکی که در دو طرف آن وجود دارد به رواق دارالسعاده راه دارد. دلیل نام‌گذاری این ایوان به ایوان ناصری به این دلیل است که طلاکاری آن در زمان ناصرالدین ‌شاه انجام شد و همین دلیل آن را ایوان ناصری می‌شناسند. این ایوان مخصوص بانوان است.

ایوان ساعت

ایوان ساعتی یا ایوان جنوبی صحن به دلیل ساعتی که بر روی آن نصب شده است، نمای بسیار خوبی دارد. این ساعت هدیه مظفرالدین شاه بوده و قبل از نصب در این مکان، روی ایوان ساعت در صحن انقلاب نصب بود. صدای این ساعت در سال‌هایی که مشهد تا این اندازه وسعت نداشت؛ در بخش‌های مختلف شهر شنیده می‌شد.

ایوان شرقی

ایوان شرقی صحن آزادی به باب والسلام مشهور است. این ایوان که به تلگراف‌خانه نیز شهرت دارد؛ در زمان پهلوی بارها و بارها مورد بازسازی قرار گرفت. بهشت ثامن‌الائمه در بخش زیرین این صحن قرار گرفته است و از ضلع شمال شرقی و جنوب شرقی قابل ‌دسترسی است. در بهشت ثامن‌الائمه پیکر مطهر شهدای هشت سال دفاع مقدس و همچنین خدام حضرت امام رضا علیه‌السلام مدفون است.

صحن امام خمینی

از نظر قدمت صحن امام خمینی به‌ عنوان سومین صحن حرم امام رضا شناخته می‌شود. در محل فعلی این صحن در گذشته دکان‌هایی کهنه و فرسوده به نام تیمچه و همچنین مدرسه تیمچه مخروبه به نام مدرسه سعدالدین قرار داشت. این تیمچه و مدرسه در دوران پهلوی خریداری شد و به مجموعه حرم مطهر رضوی اضافه گشت.

صحن امام خمینی در سال ۱۳۲۴ بنا شد؛ ولی در ابتدا کاربری عمومی نداشت. این صحن در سال‌های اولیه برای امور تشریفاتی و همچنین پذیرایی از سران کشور مورد استفاده قرار می‌گرفت. پس از انقلاب اسلامی نرده‌هایی که در سمت جنوب صحن قرار داشتند، برچیده و به‌ جای آن دیوار بنا شد.

بنای اولیه صحن امام خمینی رحمت‌الله علیه برای کاربردهای گوناگونی مانند موزه و کتابخانه بود که به همین دلیل آن را صحن موزه نیز می‌شناسند. در سال ۱۳۵۳ تمامی این ساختمان تخریب شده و فضای آن به صحن اضافه شد. وسعت صحن امام خمینی به ۱۰ هزار مترمربع رسید.

در سال ۱۳۸۱ به دلیل افزایش تعداد زائران و همچنین نیاز به فضاهای سرپوشیده، بخش بزرگی از این صحن تغییر کاربری داد و پس از تغییرات اساسی در آن و مسقف شدنش به رواق امام خمینی تغییر نام پیدا کرد. بخش کوچک‌تر هم اکنون به‌ عنوان رواق بعثت شناخته می‌شود.

صحن جامع رضوی

صحن جامع رضوی با ۳۶۳ متر درازا و ۱۶۷ متر پهنا روی ‌هم ‌رفته مساحتی برابر با 117 هزار و 584 مترمربع دارد. در این صحن مراسم‌های مختلفی مثل سخنرانی مقام معظم رهبری و همچنین اجتماع عزاداران حسینی در ماه محرم انجام می‌گیرد. این صحن، در سال ۱۳۸۱ در بخش جنوبی آستان مقدس بنا شد و ظرفیت ۷۰ هزار نمازگزار را دارد. سه ایوان به نام‌های ولیعصر باب کوثر و باغ غدیر در این صحنه قرار گرفته‌اند و هر کدام دارای دو گلدسته مرتفع و بلند هستند.

صحن جمهوری اسلامی

صحن جمهوری اسلامی در ضلع غربی حرم مطهر، در سال 1368 بنا شد. این صحن شباهت بسیار زیادی به صحن انقلاب دارد و مانند آن دارای دو مناره طلا بر روی ایوان‌های شمالی و جنوبی و همچنین ایوان‌های طلاکاری شده و سقاخانه و پنجره‌ای برای خواندن زیارت‌نامه است. پنجره‌های صحن جمهوری اسلامی جنس برنزی دارند. بهشت ثامن‌الائمه شماره ۳ در زیر همین صحن قرار گرفته است.

صحن قدس

صحن قدس به‌ عنوان کوچک‌ترین صحن حرم امام رضا علیه‌السلام شناخته می‌شود. به‌طورکلی مساحت این مکان چیزی در حدود 2 هزار و 530 متر مربع تخمین زده می‌شود. سقاخانه قدس از روی قبه‌الصخره در بیت‌المقدس شبیه‌سازی ‌شده و در اندازه یک ‌هشتم ابعاد واقعی ساخته شده است.

صحن هدایت

صحن هدایت با زیربنای 17 هزار و 980 مترمربع، در شمال شرقی آستان قدس رضوی قرار دارد. بنیاد پژوهش‌های اسلامی و دانشگاه علوم اسلامی رضوی در این صحن قرار گرفته‌اند.

صحن غدیر

صحن غدیر در جنوب غربی حرم مطهر امام رضا قرار دارد. زیربنای این سهم 14 هزار و 453 مترمربع تخمین زده می‌شود. از طریق این صحن می‌توان به مجتمع تجاری خدماتی غدیر دسترسی پیدا کرد. خطبه غدیر و نام مبارک علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام را بر روی تمامی کاشی‌ها و کتیبه‌های این صحن می‌توانید ببینید.

صحن کوثر

صحن کوثر نیز در شمال شرقی حرم مطهر امام رضا قرار گرفته و مساحتی برابر با 15 هزار 648 مترمربع دارد. رواق امام خمینی و صحن آزادی در این مکان واقع شده و همچنین تمامی کاشی‌ها مزین به نام مبارک بانوی دو عالم، حضرت فاطمه و خطبه فدکیه شده است.

گلدسته های حرم رضوی

در معماری اسلامی گلدسته یکی از عناصر جدایی‌ناپذیر به ‌حساب می‌آید. در حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام به‌طورکلی ۱۲ گلدسته وجود دارد که دو مورد از آنها با ارتفاع 41 متر، متعلق به مسجد گوهرشاد است. دو گلدسته طلاکاری شده با ارتفاع ۴۰ متر در صحن انقلاب اسلامی و همچنین دو گلدسته با ارتفاع ۳۵ متر که به کاشی و روکش طلا مزین شده در صحن جمهوری اسلامی و  همچنین چهار گلدسته با ارتفاع ۵۷ متر در ضلع شرقی و غربی حرم مطهر قرار دارد. دو مناره دیگر به ارتفاع ۷۰ متر در ضلع قبله صحن جامع بنا شده است.

در بین تمامی گلدسته‌های حرم امام رضا، دو گلدسته صحن انقلاب اهمیت بیشتری نسبت به سایرین دارد. هر دوی این گلدسته‌ها طلاکاری شده و محیط خارجی آن‌ها ۱۳ متر است.

یکی از مناره‌هایی که در صحن انقلاب قرار دارد؛ در زمان نادرشاه ساخته شده است. طراحی آن ابتدا به‌گونه‌ای بود که مسافرانی که از خیابان امام رضا به حرم وارد می‌شدند، تصور می‌کردند گنبد دقیقاً در وسط این گلدسته قرار دارد. این موضوع بیشتر در عکس‌هایی از گنبد و گلدسته‌های حرم امام رضا منتشر شده قابل‌ مشاهده است.

گنبد طلای حرم مطهر امام رضا

گفته می‌شود اولین گنبدی که بر فراز حرم امام رضا بنا شد به ‌وسیله مامون برای پدرش در بقعه هارونی ساخته شده بود. در واقع بسیاری از افراد این بنا را مربوط به حمید بن قحطبه می‌دانند که مأمون آن را برای دفن پدرش در نظر گرفت. ده سال بعد مأمون دستور داد علی بن موسی‌الرضا را نیز در این مکان به خاک بسپارند.

در حوادثی که در قرن چهاردهم در خراسان پیش آمد، قسمتی از گنبد تخریب شد. سپس سلطان محمود غزنوی بازسازی آن را از سر گرفت و اقدام به ساختن آرامگاه و ساخت گنبدی جدید کرد. این قبه متبرکه در اوایل قرن ششم یک بار دیگر هم ‌زمان با عصر سلجوقیان تعمیر شد و در آن دوران گنبدی برای حرم نصب گردید.  از این گنبد هم اکنون نیز به ‌عنوان سقف روضه منوره استفاده می‌شود.

جالب اینجاست که چیزی در حدود هزار سال از زمان ساخت گنبد حرم مطهر می‌گذرد و هنوز پابرجاست. این گنبد به ‌واسطه وزیر سلطان سنجر سلجوقی ساخته شد. طلاکاری آن نیز در زمان شاه ‌طهماسب صفوی انجام گردید و شاه ‌عباس هم پس از حمله ازبک‌ها اقدام به مرمت آن با خشت‌های طلا کرد. شرح این واقعه بر روی کتیبه‌های دور گنبد وجود دارد.

هفتاد سال بعد زلزله‌ای در سال 1084 هجری قمری در شهر مشهد رخ داد. این زلزله به گنبد آسیب جدی وارد کرد. پس از این اتفاق، شاه سلیمان صفوی دوباره به طلاکاری گنبد پرداخت. حرم امام رضا علیه‌السلام در سال 1291 یکبار دیگر مرمت شد. با حمله روس‌ها گنبد طلا و مسجد گوهرشاد آسیب جدی دید و دولت پهلوی در آن زمان بازسازی آن را انجام داد.

خشت‌های استفاده شده در گنبد بر اثر مرور زمان دچار فرسایش شدند که در سال 1358 آستان قدس رضوی این خشت‌ها را مرمت کرد. همچنین روکش طلای این گنبد با روکش مس تعویض شد چرا که ورقه‌های مس چهار برابر ضخیم‌تر از خشت‌های گلی قدیمی هستند. این موضوع سبب شد تا گنبد مستحکم‌تر شود. جهت نصب ورقه‌های مس از روش الکترولیک بهره گرفته شده است.

رواق های حرم امام رضا

از دیگر از آثار ارزشمندی که در دوره‌های مختلف مانند صحن‌ها و ایوان‌ها در حرم مطهر امام رضا به ساخته شده، رواق‌ها هستند. به‌طورکلی 27 رواق به اسامی زیر در حرم امام رضا وجود دارد:

• رواق دارالسیاه
• رواق گنبد حاتم خانی
• رواق گنبد لله وردیخان
• رواق توحید خانه
• رواق ذارالفیض
• رواق دارالشکر
• رواق دارالشرف
• رواق دارالضیافه
• رواق دارالسعاده
• رواق دارالسلام
• رواق دارالسرور
• رواق دارالعزه
• رواق دارالذکر
• رواق دارالزهد
• رواق شیخ بهایی
• رواق دارالعباده
• رواق دارالاخلاص
• رواق دارالولایه
• رواق دارالاجابه
• رواق دارالهدایه
• رواق دارالرحمه
• رواق دارالحکومه
• رواق دارالحجه
• رواق امام خمینی ره
• رواق دارالمرحمه
• رواق دارالکرامه
• رواق کوثر
• رواق غدیر
• رواق دارالقرآن
• رواق حضرت معصومه
• رواق حضرت زهرا

همچنین در حرم امام رضا علیه‌السلام دو رواق زیردستی به نام‌های شیخ حر عامل و شیخ طوسی نیز وجود دارد. مساحت کلی تمامی رواق‌ها 57 هزار مترمربع است و هر کدامشان برای کاربردهایی خاص در نظر گرفته شده‌اند. به‌ عنوان‌ مثال رواق شیخ طوسی برای برگزاری مراسمات عقد و ازدواج در نظر گرفته شده است. این رواق به کسانی که می‌خواهند زندگی مشترک خود را در جوار حرم شروع کنند اختصاص‌ دارد.

رواق‌های دارالزهد؛ دارالعباده، شیخ بهایی، دارالهدایه، دارالرحمه، دارالاجابه، دارالحجه،کوثر، غدیر، شیخ طوسی، دارالمرحمه، شیخ حر عاملی و امام خمینی، رواق‌های خانوادگی حرم هستند. برای خادمان نیز رواق دارالکرمه در نظر گرفته شده است. در ادامه درباره چند تا از مهم‌ترین رواق‌های موجود در حرم مطهر امام رضا بیشتر توضیح خواهید داد. با ما همراه باشید.

رواق امام خمینی

رواق امام خمینی را می‌توان بزرگ‌ترین رواق در حرم امام رضا دانست. مساحت این مکان 9 هزار مترمربع تخمین زده شده است. این رواق در واقع تا چندین سال گذشته به‌‌عنوان یکی از صحن‌های حرم شناخته می‌شد اما بعدها تغییر کاربری داد. بسیاری از برنامه‌های مذهبی، سیاسی، اجتماعی و نماز جمعه در رواق امام خمینی برگزار خواهد شد.

رواق گنبد الله وردیخان

رواق گنبد الله ‌وردیخان توسط؛ شخصی به همین نام ساخته شده است. این مکان یک رواق کوچک و هشت‌گوش با مساحتی بالغ بر 171 مترمربع مساحت است. مرحوم الله وردیخان گرجی این محل را به‌عنوان آرامگاه خود ساخت و بعد از مرگش نیز در همین رواق دفن شد.

رواق توحیدخانه

رواق توحیدخانه به دلیل مجاورت با پنجره فولاد از سمت شمال و همچنین ضریح مطهر از سمت جنوب، دارای اهمیت بسزایی است. گفته می‌شود این رواق را ملا محسن فیض کاشانی در سال ۱۰۷۲ ه. ق، بنا کرده و در این آن، آیات توحیدی تدریس می‌کرده است.

جدیدترین و قدیمی ترین رواق های حرم

جدیدترین رواق حرم مطهر رضوی رواق دارالمرحمه به ‌حساب می‌آید. این مکان در سال 1392 افتتاح شد. در برابر  دارالمرحمه، رواق دارالحفاظ به ‌عنوان قدیمی‌ترین رواق موجود در حرم امام رضا است. این مکان به دستور بانو گوهرشاد به‌عنوان محلی برای تلاوت قرآن توسط قاریان، ساخته شد.

تاریخچه ساخت ضریح امام رضا

فضایی که دقیقاً در زیر گنبد رضوی قرار گرفته و ضریح امام هشتم علی بن موسی‌الرضا نیز در آنجا واقع شده است را روضه منوره می‌گویند. این روضه دارای فضایی چهارگوش با مساحت 189 مترمربع بوده که از این مساحت 17.15 متر به ضریح مقدس اختصاص ‌داده ‌شده است. در واقع از چهار طرف به ‌وسیله صفه می‌توان به رواق رسید. صفه‌های موجود در حرم رضوی شامل صفه جنوبی صفه شرقی صفه شمالی و صفه غربی است. به صفه شمالی به دلیل دفن شاه‌ طهماسب صفة شاه ‌طهماسب نیز می‌گویند.

ضریح علی بن موسی‌الرضا هم اکنون دارای ابعاد 3 در 4 مترمربع بوده و 12 تن وزن دارد. روی این ضریح سوره‌های یس و هل انی نوشته شده که نحوه نگارش این آیات به شکلی است که در چهار رأس ضریح به کلمه مبارکه «الله» ختم می‌شود.

در طراحی حرم امام رضا بسیار به جزئیات توجه شده به شکلی که نام یکی از القاب امام رضا یعنی شمس‌الشموس بر روی ضریح حک شده است و از تصویر گل آفتاب‌گردان به‌عنوان نماد خورشید بهره برده‌اند. طراحی حال حاضر ضریح به ‌واسطه استاد محمود فرشچیان صورت‌ گرفته است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید این طراحی طی یک مسابقه در میان هنرمندان به ‌عنوان طرحی برگزیده و انتخاب شد.

ضریح امام رضا علیه‌السلام در سال 1379 نصب گردید. قبل از اینکه ضریح نصب شود صندوقی به روی سنگ مزار قرار گرفت. نخستین صندوق را در سال 500 هجری قمری شخصی که در یک معجزه به اسلام روی آورده بود بر مزار امام رضا قرارداد. در واقع این صندوق چوبی بود و روکشی از جنس نقره داشت. صندوق دوم با روکش طلا نصب گردید که در سال 1022 هجری قمری بر روی مقبره قرار گرفت. صندوق سوم از جنس سنگ مرمر تهیه شد که در سال 1311 آن را نصب کردند.

تاریخچه ضریح‌ های حرم امام رضا

اولین ضریح: نخستین ضریح از جنس چوب بود و تزئیناتی از طلا و نقره داشت. بر روی این ضریح عهد شاه‌ طهماسب روی صندوق چوبی قرار داشت. در حال حاضر این ضریح در موزه مرکزی قدس رضوی نگهداری می‌شود.

دومین ضریح: ضریح دوم به ضریح نگین‌نشان مشهور است که توسط نوه نادرشاه وقف گردید. تا سال 1379 این ضریح مورد استفاده قرار می‌گرفت. این ضریح در قسمت داخلی ضریح چهارم قرار داشت و پس از برداشته شدن، به سرداب منتقل گردید و بر روی مرقد حضرت نصب شد.

سومین ضریح: ضریح سوم امام رضا علیه‌السلام سازه‌ای فولادی، سقف شیروانی و طوقی طلایی داشت و در زمان قاجار ساخته شد. در سال 1338 این ضریح با ضریح چهارم جابه‌جا شد و به موزه منتقل گردید. ضریح سوم با اسامی مختلفی مانند شیر و شکر یا ضریح طلا و نقره نیز شناخته می‌شود. این ضریح از 14 محراب به ‌عنوان 14 معصوم تشکیل می‌شد و هر محراب به نام یکی از معصومین علیه‌السلام مزین شده بود.

چهارمین ضریح: ضریح چهارم حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام هفت ‌تُن وزن داشت و پس از 41 سال به موزه آستان مقدس رضوی انتقال یافت. این ضریح در مدت‌ زمان نصب خود شاهد اتفاق دلخراش انفجار تروریستی بود که طی این حادثه خسارات شدیدی به این آن وارد شد. در واقع بعد از این واقعه طراحی ضریح پنجم توسط استاد فرشچیان انجام شد. بسیاری از هنرمندان مطرح در ساخت این ضریح همکاری داشتند. بسیاری از کارها مانند خاتم‌کاری و قلم‌زنی و خطاطی به‌ واسطه استاد کشتی آرای شیرازی و استاد خداداد زاده اصفهانی و استاد موحد انجام شد.

پنجمین ضریح: ساخت و آماده‌سازی پنجمین ضریح حرم علی بن موسی‌الرضا، 7 سال به طول انجامید و سرانجام در 16 اسفند 1379 مصادف با عید سعید قربان و با حضور مقام معظم رهبری تعویض شد.

سنگ های مزار امام رضا

به طور کلی سه سنگ از ابتدا بر روی مرقد پاک امام رضا نصب شد. تمامی سنگ‌ها پس از تعویض به موزه آستان مقدس رضوی انتقال یافتند. اولین سنگ امام رضا به سنگ سابق معروف شد که در دوره سلجوقیان بر روی مزار قرار گرفت. این سنگ از جنس مرمر بود و در ابعاد 40 در 30 و قطر 6 سانتی‌متر ساخته شده بود.

در موزه آستان مقدس قدس رضوی نیز قدیمی‌ترین سنگ مرقد امام رضا علیه‌السلام نگهداری می‌شود. این سنگ تا دوران صفوی و تا زمانی که صندوق نقره‌ای قدیمی با صندوق طلایی جدید تعویض شود بر روی مرقد امام رضا قرار داشت. دومین سنگ مزار علی بن موسی‌الرضا از جنس مرمر بود که در سال 1379 با سنگ قبر جدید تعویض گشت.

سومین سنگ مرقد امام هشتم در سال 1379 در زمان تعویض ضریح مطهر به‌ واسطه رهبر انقلاب، آیت‌الله سید علی خامنه‌ای تعویض شد. این سنگ جدید از جنس مرمر بود که در ابعاد 10.1 و 20.2 به ضخامت یک متر تراشیده شد. وزن این سنگ 3 هزار و 600 کیلوگرم است. روی این سنگ چنین عبارتی به چشم می‌خورد:

«هذا هو المرقد الشریف للامام التقی النقی الصدیق الشهید، وارث الانبیاء والمرسلین، ثامن الائمه المعصومین من اهل بیت رسول رب العالمین، حجه الله علی الخلق اجمعین، سیدنا و مولانا ابی الحسن الرضا علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین. ولد بالمدینه فی الحادی عشر من ذی القعده عام ۱۴۸ و استشهد بطوس فی آخر صفر سنه ۲۰۳ من الهجره النبویه و قد جدّد هذا المضجع المطهر عام ۱۴۱۸ ه.ق.»

در ادامه، دوبیتی که امام رضا علیه‌السلام به قصیده دعبل اضافه نموده بودند نیز به همراه آیاتی از قرآن کریم مشاهده می‌شود.

محل دقیق دفن امام رضا (ع) کجاست؟

در  مطالب بالا به سرداب حرم مطهر اشاره کردیم و بیان شد که ضریح نگین‌نشان روی مرقد امام رضا علیه‌السلام در «سرداب» نصب شده است! اما محل دقیق سرداب کجاست؟ آیا پیکر پاک امام رضا (ع) در همان مرقد شریف داخل ضریح، خاک است؟ اگر امام رضا (ع) در سرداب خفته است، پس مرقدی که داخل ضریح پاک وجود دارد، متعلق به چه کسی است؟ باتوجه ‌به سؤالات پیش‌ آمده سؤال مهم و حائز اهمیتی مطرح می‌شود در رابطه ‌با محل دفن دقیق امام رضا علیه‌السلام است.

در خصوص محل قبر امام رضا علیه‌السلام ایشان قبل از شهادت خود سخنانی در رابطه ‌با محل قبر و نحوه حفر فرمودند: «به آن‌ها بگو هفت پله پایین بروند و روی آن ضریحی بگشایند، اگر امتناع ورزیدند بگو به ‌اندازه یک متر سنگ لحد قرار بدهند، خدا اگر بخواهد آن را وسعت می‌بخشد.»

بعد از شهادت علی بن موسی‌الرضا این امام به دستور مامون در آرامگاه هارون‌الرشید به خاک سپرده شد. سناباد شهری که امام رضا علیه‌السلام در آنجا دفن شد، در آن زمان روستای بسیار کوچکی بود که در حومه شهر طوس قرار داشت. به برکت وجود مزار نازنین امام رضا علیه‌السلام این شهر وسعت گرفت و اکنون به شهری بزرگ تبدیل شده است.

سرداب حرم

با گذشت زمان تغییرات بسیار زیادی در ساختمان آرامگاه امام رضا (ع) به وجود آمد. آرامگاه ایشان که از ابتدا در سطحی گودتر از سطح زمین قرار داشت. به دلیل مسطح بودن زمین‌های مجاور قبه و همچنین ساختمان‌سازی‌های اطراف آن فاصله بیشتری با سطح زمین پیدا کرده و به ‌این ‌ترتیب در طول مدت ‌زمان زیادی به شکل سرداب درآمده است.

در حال حاضر ضریح امام هشتم هم سطح با سایر سازه‌ها نصب است. زمان دقیق به ‌وجود آمدن این سرداب مشخص نیست. با گذشت زمان و همچنین از بین‌ رفتن قبور دیگر در مجاورت مرقد شریف امام رضا علیه‌السلام در سال ۱۳۱۱ که محمدامین اسدی اقدام به جایگزینی صندوق چوبی مزار و صندوق مرمرین نمود.

سرداب نیز که به دلیل رطوبت دچار آسیب‌دیدگی زیادی شده بود مورد مرمت قرار گرفت. ۲۷ سال بعد که ضریح شیر و شکر نصب گردید سرداب دوباره بازسازی شد. پس از بازسازی این مکان، راهروی اصلی از سمت مسجد بالاسر مسدود شد و دریچه کوچکی در پایین پا برای ورود به سرداب به وجود آمد. در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی آخرین مرمت انجام شد. همچنین تمامی سنگ‌های قدیمی آرامگاه برداشته و روی مزار شریف بتن‌ریزی انجام شد و تا نزدیکی سرداب بالا آمد. ضریح فولادی نگین‌نشان در همین سال نصب گردیده و ورودی جدیدی در رواق دارالاجابه تعبیه شد. خانم‌ها و آقایان از این رواق به ‌صورت نوبتی استفاده می‌کنند.

مقبره اشخاص مشهور در حرم امام رضا

در میان اشخاصی که در حرم مطهر امام رضا (ع) مدفون هستند نام افراد سرشناس بسیاری در تمامی حوزه‌ها مانند سیاست و ادبیات و همچنین فقه و علوم مشاهده می‌شود. مزار حاج حسنعلی اصفهانی معروف به نخودکی که در زمان وفات خود وصیت کرده بود زیر پای زائرین باشد، در ضلع شمالی صحن انقلاب کنار ایوان عباسی قرار دارد.

گفته شده است در زمان تشییع جنازه حاج حسنعلی اصفهانی در شهر مشهد حالت فوق‌العاده اعلام شد. شیخ هاشم قزوینی از اساتید مطرحی بود که شاگردان بسیار زیادی مانند آیت‌الله واعظ طبسی و همچنین استاد محمدتقی شریعتی را تربیت کرد. شیخ حر عاملی یکی دیگر از افراد سرشناس است که در حرم امام رضا دفن شده است. از دیگر افراد مشهوری که در این مکان مقبره دارند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• علامه محمدتقی جعفری
• شیخ جعفر مجتهدی
• حاج آخوند تربتی
• شیخ طبرسی
• شیخ بهایی
• شیخ محمد عارف
• شیخ طبرسی
• الله وردی خان
• شیخ بهایی
• حر عاملی
• هارون رشید
• عباس میرزا
• همچنین سید عبدالله شیرازی
• ادیب نیشابوری
• مجتبی قزوینی
• هاشم قزوینی

کارهای مربوط به کفن‌ و دفن درگذشتگان و همچنین امور قبرستان‌های حرم و اطلاعات مربوط به محل دفن مشاهیر در حرم مطهر توسط دفتر امور دفن انجام خواهد شد.

مساجد حرم امام رضا

در میان روضه منوره و رواق دارالسیاده، مسجد هزار‌ساله بالاسر قرار دارد. به‌طورکلی حرم امام رضا (ع) شامل دو مسجد گوهرشاد و مسجد بالاسر حضرت است. این دو مسجد از نظر تاریخی و فرهنگی دارای اهمیت بسیار زیادی هستند و همچنین در زمره تماشایی‌ترین و دیدنی‌ترین جاهای دیدنی مشهد به‌ حساب می‌آید.

مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد بنا به دستور بانو گوهرشاد همسر میرزا شاهرخ تیموری ساخته شد. این شاهکار هنر و معماری در زمان تیموریان ساخته شده است. قدیمی‌ترین مسجد جامع مشهد دارای 2 هزار 855 مترمربع مساحت و همچنین چهار ایوان و هفت شبستان است و در ضلع جنوبی حرم مطهر رضوی قرار دارد. گفته می‌شود ساخت مسجد گوهرشاد، ۱۲ سال به طول انجامیده و عده‌ای این مسجد را یکی از صحن‌های حرم مطهر رضوی به شمار می‌آورند.

همچنین این مسجد به‌عنوان کهن‌ترین صحن حرم مطهر نیز شناخته می‌شود. مسجد گوهرشاد تاکنون از گزند بلایا و حوادث زیادی جان سالم به در برده است؛ این مسجد در سال ۱۰۸۴ بر اثر زلزله دچار آسیب زیادی شد و سپس بازسازی گشت. همچنین به دلیل تهاجم روس‌ها در سال ۱۳۳۰ هجری قمری دچار خرابی شد و بخش‌های زیادی از گنبد و ایوان‌های آن مورد بازسازی قرار گرفت.

مسجد گوهرشاد که به‌صورت حجم‌سازی شده و با چهار ایوان ساخته شده است؛ یکی از بهترین بناها و همچنین شاهکارهای معماری در دنیا به‌ حساب می‌آید که می‌تواند ویژگی‌های هنر ایرانی را به نمایش بگذارد. در حقیقت هنر ایرانی را می‌توان به‌ صورت واضح در گنبد و گلدسته‌های این بنا و معرق‌کاری‌ها و گچ‌بری‌ها و همچنین خطوط نقاشی حک شده بر روی دیوارهای آن مشاهده کرد.

این مسجد دارای ۷ شبستان و ۸ ایوان به نام‌های ایوان مقصوره در جنوب، دارالسیاده در شمال، اعتکاف در غرب و شیخ بهایی در سمت شرق و است. صحن مسجد گوهرشاد مساحتی بالغ بر ۲۸۰۰ مترمربع و ۹۴۱۰ متر بنا دارد..

ایوان سوره

ایوان سوره که در سمت جنوبی مسجد واقع شده یکی از پر ابهت‌ترین بخش‌های مسجد به ‌حساب می‌آید. دورتادور آن با کاشی‌های نفیس و همچنین احادیث و آیات قرآن و نام‌های خدا مزین شده است.

کتیبه بایسنقر

تاریخ بنای مسجد گوهرشاد در کتیبه بایسنقر در قسمت چپ ایوان مقصوره مشاهده می‌شود. بایسنقر در واقع فرزند گوهرشاد یکی از معروف‌ترین ثلث‌نویسان عهد تیموری بود. کتیبه تاریخی بایسنقر به دست خود او نوشته شده است و بر پیشانی ایوان مقصوره نصب گردید. محراب ایوان مقصوره دارای یک سنگ مرمر یکپارچه و حکاکی شده است.

منبر صاحب ‌الزمان عجل‌ الله تعالی فرجه الشریف

منبر صاحب‌الزمان عجل‌الله تعالی فرجه الشریف، از چوب گردو و گلابی ساخته شد. این منبر علاوه بر ارزش تاریخی دارای ارزش هنری بوده چرا که هیچ میخی در ساخت آن استفاده نشده است. گفته می‌شود منبت‌کار این منبر یکی از منبت‌کاران معروف عصر فتحعلی‌شاه قاجار بود.

مسجد بالاسر حضرت

این مسجد یک مسجد هزار‌ساله به‌ حساب می‌آید که در میان حرم و رواق دارالسیاده قرار گرفته و همان‌گونه که از نام این مسجد مشخص است، درست بالا سر حضرت امام رضا  علیه‌السلام قرار دارد. سالانه زائرین بسیار زیادی این محل را برای خواندن نماز زیارت انتخاب می‌نماید به همین علت مسجد بالاسر به ‌عنوان یکی از شلوغ‌ترین مناطق حرم محسوب می‌شود.

قدمت این مسجد به دوران غزنویان برمی‌گردد. همچنین این مکان به‌عنوان اولین بنایی که پس از روضه منوره ساخته شد، شناخته می‌شود. بیهقی در کتاب خود به وجود این مسجد تاریخی اشاره نموده است.

گفته می‌شود کوچک‌ترین مسجد حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام هشت متر طول و چهار و نیم متر پهنا و ۱۰ متر ارتفاع دارد. این مسجد به وسیله‌ای سنگ‌های مرمر و همچنین کاشی‌های شش‌ضلعی مزین شده به آیات قرآن و احادیث بنا شده است. در قسمت بالای طلق مرمرین مسجد در مجاورت حرم مطهر دو کتیبه بسیار ارزشمند مشاهده می‌شود که بر روی یکی از آنها دو بیت از دعبل خزاعی وجود دارد.

« قبران فی  طوس  خیر الناس کلهم

و قبر شرهم هذا من العبر

لا ینفع الرجس بقرب الزکی

ولا ازکی بقرب رجس من ضرر»

این دو بیت برای قصیده‌ای طولانی در شرح فضائل و مناقب و مصائب ائمه اطهار و همچنین مظالم بنی‌امیه و بنی‌عباس بوده که ترجمه آن به شرح زیر است:

«در توس دو قبر در کنار یکدیگر قرار دارند یکی از این قبرها متعلق به بهترین مردم آن و قبر دیگری متعلق به بدترین آن‌ها و این خود از موارد عبرت است. انسان پدید از مجاورت با انسان پاک منفعت نمی‌برد همانطور که مجاورت انسان پاک با فرد پلید زیانی به او نخواهد رساند.»

منظور دعبل خزایی از انسان پاک علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام و منظور او از انسان پلید هارون‌الرشید بوده که در زیر پای ایشان مدفون گشته است.

اتفاقات حرم امام رضا علیه ‌السلام

آرامگاه امام رضا (ع) در قرن چهارم به دستور پادشاه غزنوی تخریب شد. طی این اتفاق سقف و دیواره‌های بنا به طور کامل فروریخت و مردم از زیارت آن منع گشتند. آرامگاه به دست پسر پادشاه غزنوی تعمیر و بازسازی شد. گفته می‌شود سلطان محمود غزنوی یک شب پیامبر اکرم سلام‌الله‌علیها را در خواب می‌بیند که به آن گنبد تخریب شده اشاره می‌کند و می‌پرسد تا کی چنین خواهد بود. او پس از این خواب، معماری به توس فرستاد تا بنا را بازسازی نماید.

در زمان صفویان مشهد مورد یورش ازبک‌ها قرار گرفت. در واقع گفته می‌شود در آن زمان شهر مشهد دو بار مورد تهاجم قرار گرفت که بار اول عبدالله خان ازبک دستور قتل‌عام مردم مشهد را صادر کرد و به‌ قدری در این کار زیاده‌روی نمود که در صحن‌های حرم خون جاری شد. در سال بعد عبدالمومن خان ازبک به مشهد حمله کرد و با ورود به صحن حرم امام رضا علیه‌السلام مردمی که به حرم پناه برده بودند را به قتل رساند. عبدالمومن خان ازبک دستور تاراج گنجینه‌های آستان مقدس رضوی را داد و همچنین بخشی از حرم را ویران نمود.

شاه‌ عباس به همراه عده‌ای از هنرمندان و معماران آن دوران که شیخ بهایی نیز جزو آنها بود به شهر مشهد آمده و اقدام به بازسازی حرم مطهر کردند. در آن زمان بود که توسعه صحن عتیق و احداث ایوان شمالی و ایوان‌های شرقی و غربی و همچنین رواق توحیدخانه و گنبد الله‌وردی‌خان در دستور کار قرار گرفت.

تهاجم به حرم در زمان قاجار

حرم امام رضا (ع) در دوران پادشاهان قاجار نیز دو بار مورد تهاجم قرار گرفت. بار اول در سال ۱۲۶۰ قمری توسط محمد حسن خان سالار فرزند اللهیار خان آصف الدوله انجام شد. وی تمامی طلا‌های حرم را جمع‌آوری نمود و به نام خود سکه زد.

زلزله

زمین‌لرزه‌های زیادی در مشهد اتفاق افتاده است اما، مهم‌ترین و قوی‌ترین‌شان در ۱۵ ربیع‌الثانی سال ۱۸۰۴ قمری رخ داد که دو سوم از مشهد را تخریب کرد و ۴ هزار نفر کشته به جای گذاشت. مرقد امام رضا علیه‌السلام و گنبد مسجد گوهرشاد و مدارس پریزاد و دودر و بالا سر و پایین پا نیز دچار آسیب جدی شدند و خسارت‌های زیادی را متحمل ‌گشتند. این خسارت‌ها در زمان شاه سلیمان صفوی بازسازی شد.

تعرض به حرم توسط روس ها

بار دوم در محرم ۱۳۳۰ قمری حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام توسط روس‌ها به توپ بسته شد در این اتفاق سربازان روس مردمی که در مخالفت با هرج و مرج‌های مخالفان مشروطه به صحن امام رضا تحصن کرده بودند را به گلوله بستند. گنبد مطهر امام رضا (ع) از ۱۸ نقطه مورد اصابت گلوله قرار گرفت و بعد از آن حرم به مدت دو ساعت مداوم بمباران شد. در جریان این اتفاق نظامیان وارد صحن مقدس شدند و مردم را تیرباران نمودند تا در نهایت تولیت آستان قدس رضوی با بلند کردن پرچم سفید از روس‌ها‌ امان خواست.

گفته می‌شود روس‌ها در مدت چهار روز، گنجینه‌های زیادی از حرم را به تاراج بردند. در آن زمان سلطان حسین میرزا‌امیرالدوله استاندار خراسان، اقدام به مرمت حرم کرد. محل برخورد گلوله‌ها در ایوان طلای صحن عتیق به همان صورت حفظ شده است.

واقعه‌ مسجد گوهرشاد

اتفاق بعدی واقعه‌ مسجد گوهرشاد است که به دستور رضاخان انجام شد. این واقعه در سال ۱۳۱۴ و پس از اعتراض مردم به قانون کشف حجاب و بست‌نشینی آن‌ها در مسجد گوهرشاد رخ داد. در تیر ۱۳۱۴ حکومتی برای پراکنده نمودن مردم از مسجد گوهرشاد گرد آمدند و مردم را به گلوله بستند که این اتفاق منجر به کشته و زخمی شدن عده بسیاری از مردم شد. واقعه ناگوار بعدی برای حرم مطهر امام رضا در روز ۲۹ آبان سال ۱۳۵۷ رخ داد که در جریان آن؛ مردم معترض به گلوله بسته شدند.

بمب گذاری

در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۷۳ مصادف با عاشورای حسینی اتفاق دیگری در حرم مطهر امام رضا رخ داد. در این تاریخ بسیاری از زائرین و همچنین دستگاه‌های مختلف عزاداران امام حسین در حال نوحه‌خوانی و عزاداری در حرم امام رضا علیه السلام بودند که در ساعت 14:26 بعد از ظهر یک صدای بسیار بلند و مهیب به گوش رسید. صدای مهیب به دلیل انفجار بمبی قوی در کنار ستون بالاسر مبارک در مجاورت ضریح مقدس بود. انفجار به قدری زیاد بود که تمامی شیشه‌ها فرو ریخت و ۲۷ نفر از زائرین به شهادت رسیدند. گفته می‌شود در این حادثه ۲۹۰ نفر مجروح شدند.

زائران امام رضا علیه السلام

به گفته تولیت آستان مقدس رضوی حرم مطهر امام رضا (ع) هر سال ۳۰ میلیون زائر ایرانی و خارجی دارد. عراقی‌ها بیشترین تعداد را در بین زائرین غیر ایرانی دارند. در واقع شمار زائرین عراقی به قدری زیاد است که یکی از رواق‌های حرم را برای اجرای برنامه‌های مخصوص به آن‌ها اختصاص داده‌اند. در بسیاری از مناسبت‌های خاص تعداد زائرین حرم امام رضا علیه السلام ۲۰ الی ۲۵ درصد افزایش پیدا می‌کند.

همچنین برای اسکان زائرین، علاوه‌بر هتل‌ها و اقامتگاه‌های بخش خصوصی آستان قدس رضوی اماکنی را در نظر گرفته است. مجموعه‌ای که آستان قدس رضوی برای زائرین آماده کرده دارای شش بلوک اقامتی مانند رستوران و نمازخانه با گنجایش ۶۰۰ نفر و همچنین در مجموع به مساحت ۳۵ هکتار در ابتدای شهر طرق واقع شده است. یک مجموعه دیگر نیز در انتهای بلوار چمن برای زائرین در نظر گرفته شده است.

همچنین یک شهرک زائر و زائرسرای دیگر نیز به واسطه آستان مقدس رضوی در دو کیلومتری حرم در حال ساخت است. مهمان‌سرای حضرت در ضلع شمالی بست شیخ حر عاملی و صحن غدیر واقع شده که از زائرین و مجاوران آن حضرت پذیرایی می‌نماید. این بست ظهرها مملو از زائرانی می‌شود که برای تبرک غذای حضرت اقدام به ایجاد صف‌های طولانی کردند.

قدمت این مهمان‌سرا متعلق به دوران صفویه بوده که در آن زمان به نام مطبخ معموره مشهور بود. همچنین بخش‌های متنوع و گوناگونی داشت و وظیفه این مهمانسرا از قدیم تهیه غذا برای مجاورین نیازمند و زائرانی بود که به زیارت امام می‌آمدند.

دیگر بخش های حرم امام رضا

حرم امام رضا علیه‌السلام بخش‌های مختلفی جز صحن‌ها، رواق‌ها و مساجد دارد که شامل موارد زیر می‌شود:

موزه ‌ها

این موزه‌ها به چند بخش تقسیم می‌شوند که در ادامه به توضیح آن‌ها می‌پردازیم:

موزه مرکزی

موزه مرکزی امام رضا علیه السلام در چهار طبقه، مجموعه بسیار بزرگی از آثار ارزشمند و گوناگون را در خود نگه داشته است. گنجینه تمبر و اسکناس در طبقه زیرین و گنجینه تاریخ مشهد و همچنین گنجینه سکه و مدال در طبقه همکف قابل رویت هستند. گنجینه صدف و گنجینه حلزون و نرم تنان دریایی و گنجینه هنر‌های تجسمی نیز در طبقه اول و گنجینه نجوم و ساعت و گنجینه سلاح و ظروف در طبقه دوم قرار دارند.

گنجینه نفایس

موزه نفایس، در ضلع جنوب شرقی حرم مطهر قرار دارد. در طبقه اول گنجینه قرآن را می‌توانید ببینید که در حال حاضر ۷۹ قرآن نفیس و ارزشمند شامل آثار منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام، امام حسن مجتبی، امام حسین، امام زین العابدین و امام رضا علیه السلام در این طبقه قرار دارد. در این موزه هدایای مقام معظم رهبری و همچنین هدایایی استاد محمود فرشچیان هم نگهداری می‌شود گنجینه از صحن کوثر نیز قابل دسترسی است.

موزه فرش

در ساختمان گنجینه قرآن و نفایس گنجینه تخصصی فرش و منسوجات راه‌اندازی شد و در سال ۱۳۹۰ به ساختمان فعلی در صحن کوثر انتقال داده شد. در حال حاضر تعداد زیادی قالی و قالیچه نفیس که ارزش تاریخی و هنری دارند، در این موزه به نمایش در آمده‌اند.

موزه مردم‌شناسی

این موزه در مجاورت مقبره ‌امیر ملکشاه در ضلع جنوب غربی حرم مطهر امام رضا علیه السلام قرار دارد. ساختمان این موزه در گذشته گرمابه بود که به واسطه وقف در زمان حکومت شاه عباس صفوی به حرم امام رضا واگذار گردید و پس از بازسازی در سال ۱۳۸۵ تبدیل به موزه شد. در این موزه جدا از‌ اشیای به نمایش گذاشته شده، از ساختمان حمام نیز می‌توانید بازدید کنید.

دارالشفا

دارالشفا امام رضا علیه السلام در ضلع جنوب غربی دور برگردان خیابان شیرازی یا ورودی شیخ طوسی قرار دارد. این دارالشفا مجهز به تجهیزات کامل پزشکی و همچنین شامل بخش‌های اورژانس رادیولوژی آزمایشگاه و داروخانه شبانه‌روزی و تخصصی است.

کتابخانه

کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی یکی از عجایب حرم امام رضا محسوب می‌شود. این کتابخانه بیش از ۷ میلیون مراجعه‌کننده در سال دارد و یکی از فعال‌ترین کتابخانه‌های ایران است. گفته می‌شود قدمت بعضی از کتاب‌ها و اسنادی که در این کتابخانه وجود دارد به ۱۲ قرن پیش برمی‌گردد. مسیر دسترسی به این کتابخانه از ضلع شمالی بست شیخ طوسی است.

کتابخانه مسجد گوهرشاد

کتابخانه مسجد گوهرشاد، در سال ۱۳۳۲ در کنار مسجد بنا شد و مدیریت آن را در حال حاضر آستان قدس رضوی برعهده دارد. این کتابخانه که در بست شیخ بهایی قرار گرفته، دارای ۱۲۰۰ متر زیربناست. این مکان به‌عنوان کتابخانه‌های تخصصی اهل بیت علیه السلام و یکی از مراکز بسیار مهم در زمینه نشر فرهنگ اسلامی شناخته می‌شود.

سه گورستان به نام‌های بهشت ثامن الائمه ۱ و ۲ و ۳، بنیاد پژوهش‌های اسلامی و دانشگاه علوم اسلامی رضوی، بخش دیگر حرم مطهر شاه خراسان هستند.

امکانات حرم رضوی

آستان قدس رضوی یکی از مهم‌ترین بخش‌های شهر مشهد به‌حساب می‌آید که دارای امکانات رفاهی بسیار زیادی است. در واقع این امکانات صرفاً به داخل فضای حرم محدود نمی‌شود بلکه در حاشیه بارگاه نیز امکانات مناسبی وجود دارد.

چندین دستگاه نفربر برقی در ورودی باب الجواد و همچنین ورودی باب الرضا جهت رفاه حال سالمندان و افرادی که دارای هر گونه مشکل حرکتی و بیماری هستند تعبیه شده است. این دستگاه‌ها قبل از نماز صبح تا بعد از نماز مغرب در حال خدمت‌رسانی به زائرین هستند. در اکثر ورودی‌های حرم مطهر امام رضا (ع) واحد‌هایی به شکل شبانه‌روزی وجود دارد که صندلی‌های چرخدار در اختیار زائرین سالمند و همچنین افراد معلول حرکتی قرار می‌دهد.

در حرم مطهر امام رضا (ع) به دلیل ازدیاد زائرین ایرانی و غیر ایرانی پارکینگ‌های وسیعی برای پارک ماشین ساخته شده است. وضوخانه و سرویس‌های بهداشتی بیشتر در ورودی حرم قرار دارند. مرکز نمایشگاه‌ها و همچنین همایش‌های آستان قدس رضوی در ورودی باب الجواد قرار گرفته است.

نمایشگاه و فروشگاه‌های کتاب و همه محصولات فرهنگی در ورودی باب الجواد و شیخ حر عاملی و شیخ طبرسی و شیخ طوسی قرار دارد. در این باب‌ها، می‌توان علاوه بر محصولات فرهنگی، اجناسی مانند فیروزه نیز تهیه نمود.

حقایق حرم امام رضا

اختلاف نظر‌های بسیار زیادی در رابطه با تاریخ شهادت امام رضا علیه‌السلام وجود دارد. به همین دلیل براساس برخی روایات، امام رضا (ع) در روز جمعه یا دوشنبه آخر ماه صفر یا ۱۷ یا ۲۱ ماه مبارک رمضان یا در تاریخ ۱۸ جمادی الاول یا ۲۳ ذیقعده در سال ۲۰۳ یا ۲۰۶ یا ۲۰۲ هجری قمری به شهادت رسیده‌اند. شهادت امام رضا علیه‌السلام در نزدیکی توس، یکی از روستا‌ها به نام طوغان رخ داد. امام رضا علیه‌السلام به دست مامون به شهادت رسید و پیکر پاکش در بالای سر هارون الرشید دفن شد. مامون پس از درگذشت هارون، او را در بقعه هارونیه در باغی که سال‌ها بعد به نام حمید بن عقبه معروف شد، دفن نمود و بر فراز بقعه قبه‌ای به شکل گنبد نیم کره‌ای بنا کرد.

ده سال بعد علی بن موسی الرضا (ع) را در بالای سر هارون در آن بنا به خاک سپردند. به گفته بعضی از تاریخ نگاران در وقایع خراسان که در اواخر قرن چهارم اتفاق افتاد؛ حرم مطهر امام رضا علیه السلام دچار آسیب شدیدی شد و در سال ۴۰۰ قمری سلطان محمود غزنوی قبه را بازسازی کرد. برخی دیگر از مورخان می‌گویند که فعالیت‌های عمرانی سلطان محمود غزنوی شامل بازسازی قبه نشد این مورخان معتقدند در اثر یورش بنا تخریب نشده بود.

اولین سنگ مزار به سده ششم قمری برمی‌گردد این سنگ به طول ۴۰ سانتی‌متر و عرض ۳۰ سانتی‌متر و به قطر ۶ سانتی‌متر جنس مرمر بود. دومین سنگ مزار که در حال حاضر بر روی مزار در سراب قرار دارد از جنس مرمر آهکی سفید رنگ و ابعاد ۶۰ در ۴۰ سانتی‌متر است.

سومین سنگ مزار از معدن توران پشت یزد، به رنگ سبز چمنی و در ابعاد ۲. ۲۰ و۱. ۱۰ و به ضخامت یک متر و با وزن تقریبی 3 هزار و 600 کیلوگرم، در طبقه همکف نصب شد. زمان نصب این سنگ همزمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۲۹۷ انجام شد.

در دوران عضد الدوله دیلمی بقعه به سبک و سیاق آن زمان تعمیر گشت. در آن زمان در اطراف کاخ حمید بن قحطبه یک خانه مسکونی ساخته شد. ابوالحسن عراقی که از مردان و دبیران دربار غزنوی بود در سال ۴۲۵ هجری قمری اقدام به مرمت بقعه کرد و اولین بنا را به آن افزود. این بنا در حال حاضر به مسجد بالاسر معروف است.

اولین گنبد برفراز قبه در قرن ششم، به فرمان سلطان سنجر سلجوقی و با تلاش وزیر او شریف الدین قمی ساخته شد. به عقیده بسیاری از مورخان، این گنبد به دستور محمد خدابنده بنا شد و جنس آن از کاشی بود. اولین گنبد در حقیقت همان گنبدی است که در حال حاضر در داخل حرم دیده می‌شود و مقرنس‌های آینه‌کاری شده در آن مشخص است.

امیر عماد الدوله در سال ۵۱۵ اقدام به مرمت حرم نمود و ترکان زمرد دختر خواهرزاده سلطان سنجر قسمتی از دیوار را که از زمین تا طاقچه بود؛ در اوایل سده ششم هجری قمری با بهترین کاشی که معروف به کاشی سنجری بود تزیین نمود. این کاشی در حال حاضر نیز در حرم وجود دارد.

 در سده هفتم قمری و در دوران محمد خوارزمشاه یک بار دیگر آزاره‌های حرم با بهترین کاشی‌های ممتاز معروف به کاشی سنجر تزیین گشت. این کاشی‌ها با تاریخ ۶۱۲ هجری قمری در حرم مشاهده می‌شوند و علاوه بر آن دو محراب نیز به حرم اضافه شد که هم اکنون محراب‌ها در موزه حرم قرار دارند.

جاهای دیدنی نزدیک به حرم امام رضا (ع)

در نزدیکی حرم امام رضا تعدادی جاذبه گردشگری وجود دارد که بازدید از آنها می‌تواند سفر شما را لذت‌بخش‌تر کند. برخی از این جاذبه‌ها را می‌توانید در جدول زیر ببینید.

رستوران‌های نزدیک به حرم امام رضا (ع)

اطراف حرم مطهر امام رضا رستوران‌های متنوعی هم برای میل کردن غذا وجود دارد که نام و مشخصات برخی از آنها را می‌توانید در جدول زیر ببینید.

هتل‌های نزدیک به حرم امام رضا (ع)

اگر دوست دارید در طول سفرتان به مشهد مقدس، اقامتگاهی در نزدیکی حرم مطهر امام رضا رزرو کنید می‌توانید یکی از هتل‌های نزدیک حرم امام رضا را از جدول زیر انتخاب نمایید.

حرم امام رضا (ع)، جایی برای تجربه آرامش واقعی

در این مقاله از وب‌سایت لحظه آخر، بارگاه منور علی بن موسی الرضا علیه السلام را از جنبه تاریخی بررسی کردیم و مکان‌های دیدنی، هتل‌ها و رستوران‌های نزدیک به این مکان مطهر را به شما معرفی نمودیم. نوع معماری و همچنین منبت‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های استفاده شده، که به دست هنرمندان معروف ایرانی ساخته شده، سبب گشته تا حرم علی بن موسی الرضا علاوه‌بر یک مکان زیارتی به یک مکان تاریخی بسیار جذاب و دیدنی نیز تبدیل شود. رفتن به این مکان برای زیارت، به شما این فرصت را می‌دهد تا در جایی مملو از عطر خوش و فضایی زیبا و متبرک، برای ساعاتی آرامش واقعی را تجربه کنید. اگر شما هم تجربه این حس خوب را در حرم امام رضا(ع) داشته‌اید، خاطرات خود را از این تجربه معنوی ارزشمند برای ما در قسمت نظرات بنویسید.

رزرو محبوبترین تورهای داخلی در لحظه آخر

تور داخلیتور کیشتور قشمتور شیرازتور چابهار