حرم امام رضا

حرم امام رضا (ع) یکی از مشهورترین جاذبه‌های گردشگری مشهد و همچنین ایران به‌ حساب می‌آید. هر ساله تعداد بسیار زیادی از زائرین ایرانی و خارجی برای زیارت شاه خراسان در مرقد مطهر به مشهد سفر می‌کند. حرم علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام بارها دچار تغییر شده و مساحت و وسعت آن چندین هکتار توسعه یافته است. نکته جالب در رابطه با روایت‌های تاریخی ایشان در سفر به مرو و مشخص کردن محل حرم رضوی است. اگر قصد سفر به مشهد و زیارت امام هشتم شیعیان را دارید ما در این مقاله جامع شما را با تمام بخش های مختلف حرم از جمله صحن ها، رواق ها، مسجد ها به همراه عکس های حرم مطهر امام رضا و هرآنچه که درباره آن می‌دانیم آشنا خواهیم کرد. همراه لحظه آخر باشید.

سفر به مشهد مقدس یا پایتخت معنوی ایران

تور مشهدتور مشهد از اصفهانتور مشهد از تبریز

پیشبینی امام رضا (ع) از محل دفنش در طوس

شخصی به نام دعبل خزایی که در آن زمان اقدام به سرودن ابیاتی در رابطه‌ با ستایش اهل‌ بیت و شرح مصیبت‌های ایشان می‌نمود به توس (طوس) سفر کرد. پس از سفر دعبل خزایی برای خواندن ابیات خود برای امام رضا علیه‌السلام و پس از رسیدن به ابیاتی که در آن‌ها به شهرهای مقدس اشاره کرده بود امام رضا علیه‌السلام این دو بیت زیر را شعر اصلی افزودند:

و قبر بطوس  یالها من مصیبه

الحت علی الاحشا بالزفرات

الی الحشر حتی یبعت الله قایما 

یفرح عنا الغم و الکربات

(به این معنی که، قبری در طوس خواهد آمد که بر آن مصیبت‌های بسیاری وارد خواهد شد و همواره تا روز قیامت از آتش، حسرت در دل‌ها شعله‌ور خواهد کرد تا خداوند قائمی را برای رهایی از غم‌ها و مصیبت‌ها مبعوث کند.)

امام رضا علیه‌السلام در پاسخ به سؤال دعبل که پرسیدند متعلق به چه کسی است؟ پاسخ دادند:

قبر متعلق به من بوده و بر جا خواهد بود تا طوس محل رفت‌وآمد شیعیان و زائرین من باشد.

زمان زیادی نبرد که این گفته به حقیقت پیوست. در آن زمان اهل بیت در آخرین روز ماه صفر در سال ۲۰۳ هجری قمری به ‌واسطه خلیفه عباسی به شهادت رسید. پیکر پاک این کریمه اهل ‌بیت در روستای کوچکی به نام سناباد دفن شد. این روستا در آن زمان در حومه شهر طوس قرار داشت. این روستای کوچک به برکت وجود هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت وسعت گرفت و اکنون یک کلان‌ شهر با ۳۵۱ کیلومترمربع مساحت و پایتخت معنوی ایران نیز به‌ حساب می‌آید. این شهر هر ساله پذیرای بیش از ۲۵ میلیون نفر از دوستداران و زائرین امام رضا علیه‌السلام است. 

نام های حرم امام رضا

بدون شک یکی از جاهای دیدنی استان خراسان رضوی حرم مقدس امام رضا علیه‌السلام بوده که در میان دوستداران و زائرین اهل ‌بیت به نام‌ها و القاب مختلفی شهرت دارد. نام‌هایی مانند حرم رضوی، حرم مطهر، ارض القدوس، مرقد منور، ملکوتی مطهر، قلب عالم، بارگاه ملکوتی، قبله آمال، آستان ملائک، پاسبان رضوی، مرقد شریف و بارگاه منور رضوی از اسامی و القاب حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام به ‌حساب می‌آید. در واقع به ‌تمامی مجموعه حرم مطهر رضوی و متعلقات آن مثل کتابخانه و موزه استان قدس رضوی اطلاق می‌شود. روضه مقدسه منوره نیز از القاب و نام‌های رایج است. در معنی لغوی روضه به باغ و بوستان اطلاق می‌شود. به همین دلیل محل دفن پیکر پاک امام رضا علیه‌السلام را در حرم مطهر به این نام می‌خوانند. همچنین این محل را بسیاری از افراد به نام مضجع شریف می‌شناسند.

مساحت حرم امام رضا چند هکتار است؟

مساحت حرم امام رضا بعد از سال 1392 به 100 هکتار معادل وسعتی برابر یگ میلیون متر مربع رسید و در حال خاضر گنجایش بیش از 700 هزار نفر را دارد. لازم به ذکر است که توسعه بیشتر این مجموعه زیارتی با این وسعت و مساحت بعد از انقلاب اسلامی صورت گرفته است در واقع اگر نمی‌دانید. حرم رضوی تنها شامل آرامگاه نورانی امام هشتم نیست؛ این مجموعه مذهبی از چندین بنا و زیر مجموعه که تعداد و تنوع آن‌ها موجب شده این بارگاه مطهر تبدیل به یک مجموعه جهان ‌شمول شود، تشکیل شده است. به شکلی که برای فهم ارزش آن نباید فقط از دید معنویت به آن نگاه کرد. این حرم مطهر با در نظر گرفتن ارزش‌های تاریخی، هنری و معماری در تاریخ ۱۵ دی ‌ماه ۱۳۱۰ به ‌عنوان یک اثر ملی با شماره ملی ۱۴۰ ثبت گشت. پس از انقلاب اسلامی مسئولان توجه بسیار ویژه‌ای به توسعه حرم امام هشتم شیعیان داشته و اقدام به توسعه بخش‌های زیادی از آن کردند. به‌ غیر از دو صحن کهنه و نو تمامی صحن‌های بارگاه ملکوتی امام رضا علیه‌السلام پس از انقلاب ساخته شد. دو بسته شرقی و غربی نیز بعد از  احداث صحن جامع رضوی بست‌های دیگر اضافه شد.

صحن های حرم امام رضا

پس از ورود به حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام و گذشتن از ورودی‌ها وارد صحن حرم خواهید شد. به‌طورکلی تعداد صحن‌های حرم امام رضا علیه‌السلام ۹ عدد بوده که به نام‌های صحن انقلاب اسلامی یا صحن کهنه یا صحن عتیق و همچنین صحن آزادی که به نام صحن نو نیز شناخته می‌شود. صحن جمهوری اسلامی و صحن قدس و صحن جامع رضوی و صحن غدیر و صحن کوثر و صحن هدایت و صحن بعثت از دیگر صحنه‌های موجود در حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام هستند. موضوع مهمی که لازم است تا توضیح مختصری را در رابطه ‌با آن بدهیم تفاوت بین بست و صحن است. صحن در واقع حیاط‌های وسیع حرم مطهر هستند؛ اما بست تنها به بخشی از حرم مطهر اطلاق می‌شود که در گذشته مرزی برای عدم ورود افراد خارجی و غیر مسلمان بود. در گذشته افراد خارجی و غیر مسلمان حق گذشتن از بست را نداشتند. در واقع واژه بست نشینی از دوران صفویان در ایران مرسوم بود. در بست از بزرگان استقبال می‌کردند و نیز مردم برای تظلم‌خواهی و یا در امان ‌ماندن از ظلمی، به ‌اصطلاح بست می‌نشستند. بست نشینی در دوران شاهان قاجار بسیار افزایش پیدا کرد و در زمان پهلوی به واقعه گوهرشاد انجامید. در حال حاضر کسی برای بست نشستن به حرم مراجعه نمی‌کند؛ ولی نام این رسم همچنان بر روی بخش‌هایی از حرم  وجود دارد.

صحن انقلاب

صحن انقلاب به صحن عتیق معروف است و همان گونه که از اولین نام این صحن پیداست به ‌عنوان قدیمی‌ترین صحن حرم امام رضا (ع) به ‌حساب می‌آید. این صحنه با متراژ ۶۷۴۰ مترمربع در ضلع شمالی حرم قرار دارد. نیمی از صحن انقلاب یا صحن عتیق در دوران تیموریان ساخته شد و نیم دیگر آن در دوران صفویان تکمیل گشت. در واقع دستور ساخت صحن ایوان جنوبی یا همان ایوان طلا در چند بنا را در ضلع غربی وزیر سلطان حسین بایقرا در سلسله تیموریان صادر کرد و ۱۵۰ سال  پس از آن عباس صفوی ایوان‌های شمالی و همچنین بخش شرقی را به‌ صورت کاملاً قرینه با بخش‌های دیگر تکمیل نمود. در حرم مطهر ایوان ساعت و نقاره‌خانه به‌ صورت کاملاً متقارن با یکدیگر ساخته شده‌اند. همچنین دو مناره حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام بر فراز ایوان طلا و ایوان عباسی ساخته شده است. ساخت این صحن با تلاش و همت امیر علیشیر نوایی یکی از وزیران دانشمند تیموریان آغاز شد. مقبره امیر علیشیر نوایی در کنار ایوان شمالی قرار دارد.

ایوان‌های صحن انقلاب یا صحن

ایوان طلای نادری که در جنوب حرم مطهر واقع شده است از قدیمی‌ترین ایوان‌های صحن انقلاب به ‌حساب می‌آید. دلیل نام‌گذاری این ایوان به این دلیل است که در زمان نادرشاه افشار ایوان طلاکاری شده بود و به همین دلیل این ایوان به ایوان طلا معروف شد. ایوان عباسی یکی دیگر از ایوان‌های صحن انقلاب به شمار می‌آید که در شمال صحن قرار گرفته است و به دلیل متصل بودن به بست طبرسی، باب الطبرسی نیز نامیده می‌شود. از نظر کاشی‌کاری و کتیبه‌کاری بسیار منحصربه‌فرد و بی‌همتا است. همچنین سوره جمعه و صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم علیه‌السلام در بخش‌هایی از این ایوان مشاهده می‌گردد. در قسمتی از صحن انقلاب در رابطه ‌با نام‌گذاری این صحن چنین نوشته شده است: به ‌رسم حق‌شناسی از  مبارزات حق‌طلبانه ملت مسلمان ایران به رهبری حضرت آیت‌الله امام خمینی و یادبود شهدا و مصدومین در این مکان شریف اینجا به صحن انقلاب نام‌گذاری شد. (رجب‌المرجب ۱۳۹۹). ایوان ساعت در غرب  صحن انقلاب قرار دارد و به بست شیخ طوسی راه دارد به همین دلیل به باب طوس شناخته می‌شود. در زمان حمله روس‌ها به حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام در سال ۱۳۳۰ هجری قمری این ایوان دچار آسیب شد. همچنین آثار گلوله هنوز بر روی این ایوان قابل شهود است و کتیبه به نام خط ثلث حاوی آیاتی از قرآن کریم در بالا و همچنین در حاشیه آن وجود دارد.

در زیر یکی از ترنج‌ها با خط زیبا نوشته شده است:

ای دل غلام شاه جهان باش و شادباش

پیوسته در حمایت لطف‌الله باش

قبر امام هشتم و سلطان دین رضا

از جان ببوس و در این بارگاه باش

در قسمت شرقی صحن انقلاب ایوان نقاره‌خانه به چشم می‌خورد. این ایوان به بست شیخ حر عاملی راه دارد به همین دلیل به باب حر عاملی نیز شناخته می‌شود. این ایوان باشکوه از دوران عباسی به ‌جای مانده و در تقارن کامل با ایوان غربی ساخته شده و همچنین سوره‌های نور و مزمل با خطی بسیار زیبا بر روی آن نقش بسته است.

سایر بخش‌های صحن انقلاب به شرح زیر است:

پنجره فولاد

پنجره فولاد در زمان ساخت صحن در دوران تیموریان پنجره‌ای در سمت چپ ایوان نادری مشرف به ضریح مطهر نصب شد. دلیل نصب پنجره فولاد این بود تا کسانی که امکان ورود به حرم را ندارند؛ بتوانند در فاصله بسیار کم با ضریح زیارت‌نامه را تلاوت نمایند. این پنجره در حال حاضر به نام پنجره فولاد شناخته می‌شود. پس از انقلاب به دلیل فرسودگی این پنجره، پنجره جدیدی در این محل نصب شد. پنجره نصب شده بر خلاف نامی که به آن معروف بود از آلیاژ برنج ساخته شد و با طلا آبکاری گشت. پنجره قدیمی در موزه نگهداری می‌شود.

ساعت بزرگ صحن انقلاب

ساعت بزرگ در صحن انقلاب به ساعت معاون نیز معروف است این ساعت به‌ واسطه شخصی به نام مرحوم عبد الحسن معاون در سال ۱۳۳۳ از آلمان خریداری شد و بر سر ایوان غربی صحن انقلاب قرار گرفت و از آن زمان به بعد این ایوان به ایوان ساعت معروف شد. ساعتی که در آنجا نصب بود به صحن آزادی انتقال یافت. مرحوم عبد الحسن معاون به دلیل نذری که برای شفای بیمار خود کرده بود؛ این ساعت را به آستان قدس رضوی هدیه نمود.

نقاره خانه

قسمت دیگر نقاره‌خانه ایوان شرقی نام دارد. نقاره‌خانه در دو طبقه بنا شد که در طبقه اول آن وسایل مربوط به نقار نوازی نگهداری می‌شود و در طبقه دوم اقدام به نقاره خوانی می‌کنند. نقاره نوازی از اواسط قرن نهم و به دستور نوه گوهرشاد رواج پیدا کرد و از آن زمان تا کنون ادامه دارد. لازم به ذکر است نقاره نوازی به مدت هشت سال به دستور رضاشاه تعطیل شد. به‌طورکلی نقاره نوازی به ‌غیر از زمان طلوع و غروب خورشید در بسیاری از اعیاد و در زمان‌های مشاهده کراماتی از حضرت امام رضا علیه‌السلام نواخته می‌شود.

سقاخانه نادری

سقاخانه دقیقاً در میانه صحن انقلاب قرار گرفته است. سنگاب این سقاخانه به شکل یکپارچه تراشیده شده و به دستور نادرشاه افشار از سنگ مرمر ساخته شد. این سنگ از هرات به مشهد انتقال پیدا کرد. در این سقاخانه یک سایه‌بان هشت ضلعی و سقف گنبدی شکل به دستان هنرمند اسماعیل طلایی بر روی پایه‌هایی از جنس مرمر ساخته شد و سپس طلاکاری گشت این سقاخانه در سال ۱۳۴۵ یکبار مرمت شد.

صحن آزادی

صحن آزادی پس از انقلاب به این نام معروف شد. در واقع این صحن با ۴۳۴۰ مترمربع مساحت، به ‌عنوان بزرگ‌ترین صحن حرم امام رضا علیه‌السلام شناخته می‌شود. این صحن در ضلع شرقی حرم علی بن موسی‌الرضا و در پایین پای مبارک حضرت ساخته شد و از سمت غرب به روضه منوره راه پیدا کرد. در واقع این صحن به دستور فتحعلی‌ شاه قاجار آغاز شد و در دوران ناصرالدین ‌شاه به اتمام رسید. در وسط صحن سقاخانه‌ای در گذشته قرار داشت که اکنون برچیده شده است و حوضی بزرگ به ‌جای آن بنا شد که در وسط آن همان سنگ آب یکپارچه سقاخانه پیشین نصب شد. دلیل تخریب سقاخانه صحن آزادی به ‌وجود آمدن حائلی بین زائرین و ایوان طلا در زمان ادای احترام و سلام به‌محض ورود به صحن بود. عمل برداشتن سقاخانه در سال ۱۲۷۱ توسط شاهان قاجار انجام شد و به‌ جای آن یک حوض بنا نهاده شد.

ایوان‌های صحن جدید به شرح زیر است:

ایوان طلای ناصری

ایوان طلای ناصری یکی از ایوان‌های موجود در صحن جدید به ‌حساب می‌آید که در ضلع غربی صحن وجود دارد. شما به‌ محض ورود به صحن جدید بخشی از این ایوان را مشاهده خواهید کرد. این ایوان به‌ واسطه راه کوچکی که در دو طرف آن وجود دارد به رواق دارالسعاده راه دارد. دلیل نام‌گذاری این ایوان به ایوان ناصری به این دلیل است که طلاکاری این ایوان در زمان ناصرالدین ‌شاه انجام شد و همین دلیل آن را ایوان ناصری می‌شناسند. این ایوان مخصوص بانوان است.

ایوان ساعت

ایوان ساعتی یا ایوان جنوبی صحن به دلیل ساعتی که بر روی آن نصب شده است، نمای بسیار خوبی دارد. این ساعت هدیه مظفرالدین شاه بوده و قبل از نصب در این ایوان روی ایوان ساعت در صحن انقلاب نصب گشته بود. صدای این ساعت در سال‌های نزدیک که مشهد تا این اندازه وسعت نداشت؛ در بخش‌های مختلف شهر قابل شنود بود.

ایوان شرقی صحن آزادی

ایوان شرقی صحن آزادی به باب والسلام مشهور است. ایوان شمالی در زمان پهلوی بارهاوبارها مورد بازسازی قرار گرفت. این ایوان به ایوان تلگراف خانه مشهوری‌ات دارد. بهشت ثامن‌الائمه در بخش زیرین این صحن قرار دارد و از ضلع شمال شرقی و جنوب شرقی قابل‌دسترسی است. در بهشت ثامن‌الائمه پیکر مطهر شهدای هشت سال دفاع مقدس و همچنین خدام حضرت امام رضا علیه‌السلام مدفون است. 

صحن امام خمینی ره

از نظر قدمت صحن امام خمینی به‌ عنوان سومین صحن حرم امام رضا شناخته می‌شود. در محل فعلی این صحن در گذشته دکان‌هایی کهنه و فرسوده به نام تیمچه و همچنین مدرسه تیمچه مخروبه به نام مدرسه سعدالدین قرار داشت. این تیمچه و مدرسه در دوران پهلوی خریداری شد و به مجموعه حرم مطهر رضوی اضافه گشت. صحن امام خمینی در سال ۱۳۲۴ بنا شد؛ ولی در ابتدا کاربری عمومی نداشت. این صحن در سال‌های اولیه برای امور تشریفاتی و همچنین پذیرایی از سران کشور مورد استفاده قرار می‌گرفت. پس از انقلاب اسلامی نرده‌هایی که در سمت جنوب صحن قرار داشتند برچیده شدند و به‌ جای آن دیوار بنا شد. بنای اولیه صحن امام خمینی رحمت‌الله علیه برای کاربردهای گوناگونی مانند موزه و کتابخانه بود که به همین دلیل آن را صحن موزه نیز می‌شناسند. در سال ۱۳۵۳ تمامی این ساختمان تخریب شده و فضای آن به صحن اضافه شد و وسعت صحن امام خمینی به ۱۰ هزار مترمربع رسید. در سال ۱۳۸۱ به دلیل افزایش تعداد زائران و همچنین نیاز به فضاهای سرپوشیده، بخش بزرگی از این صحن تغییر کاربری داد و پس از تغییرات اساسی در آن و مسقف شدنش به رواق امام خمینی تغییر نام پیدا کرد. بخش کوچک‌تر هم اکنون به‌ عنوان رواق بعثت شناخته می‌شود.

صحن جامع رضوی

صحن جامع رضوی با مساحت ۳۶۳ متر درازا و ۱۶۷ متر پهنا که روی ‌هم ‌رفته مساحتی برابر با ۵۸۴ ۱۱۷ مترمربع دارد. در این سه مراسم‌های مختلفی مثل سخنرانی مقام معظم رهبری و همچنین اجتماع عزاداران حسینی در ماه محرم انجام می‌گیرد. این صحن در واقع در بخش جنوبی آستان مقدس در سال ۱۳۸۱ بنا شد و ظرفیتی برابر با ۷۰ هزار نمازگزار را دارد. سه ایوان به نام‌های ولیعصر باب کوثر و باغ غدیر در این صحنه قرار دارند و هر کدام دارای دو گلدسته مرتفع و بلند هستند.

صحن جمهوری اسلامی

صحن جمهوری اسلامی در ضلع غربی حرم مطهر بنا شده است. در حقیقت می‌توان گفت در سال 1368 صحن جمهوری اسلامی با هدف بزرگ‌سازی حرم با وسعت ۷۲۹۲ مترمربع بنا شد. این صحن شباهت بسیار زیادی به صحن انقلاب دارد و مانند صحن انقلاب دارای دو مناره طلا بر روی ایوان‌های شمالی و جنوبی و همچنین ایوان‌های طلاکاری شده و سقاخانه و پنجره‌ای برای خواندن زیارت‌نامه است. در واقع می‌توان گفت تنها تفاوت در پنجره‌های صحن جمهوری اسلامی بوده که جنس برنزی دارد. بهشت ثامن‌الائمه شماره ۳ در زیر همین صحن قرار گرفته است.

صحن قدس

صحن قدس به‌ عنوان کوچک‌ترین صحن حرم امام رضا علیه‌السلام شناخته می‌شود. به‌طورکلی مساحت این صحن چیزی در حدود ۲۵۳۰ مترمربع تخمین زده می‌شود. این سهم در سال ۱۳۷۳ امام خمینی بن‌بست شیخ بهایی ساخته شد. سقاخانه آن از روی قبه الصخره در بیت‌المقدس شبیه‌سازی ‌شده و در اندازه یک ‌هشتم ابعاد واقعی ساخته شده است. بهشت ثامن‌الائمه شماره دو این صحن قرار دارد.

صحن هدایت

صحن هدایت با زیربنای ۱۷۹۸۰ مترمربع به ‌عنوان صحنی تازه بنا شد که در شمال شرقی آستان قدس رضوی قرار دارد. بنیاد پژوهش‌های اسلامی و دانشگاه علوم اسلامی رضوی در این صحن قرار گرفتند.

صحن غدیر

صحن غدیر در جنوب غربی حرم مطهر امام رضا قرار دارد. زیربنای این سهم ۴۵۳ ۱۴ مترمربع تخمین زده می‌شود. از طریق این صحن می‌توان به مجتمع تجاری خدماتی غدیر که شامل سرویس بهداشتی و فرهنگی است، دسترسی داشت. خطبه غدیر و نام مبارک علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام را بر روی تمامی کاشی‌ها و کتیبه‌های آن می‌توان رویت کرد.

صحن کوثر

صحن کوثر نیز در شمال شرقی حرم مطهر امام رضا قرار گرفته و مساحتی برابر با ۱۵۶۴۸ مترمربع دارد. رواق امام خمینی و صحن آزادی در این مکان واقع شده و همچنین تمامی کاشی‌ها مزین به نام مبارک بانوی دو عالم و خطبه فدکیه شده است.

گلدسته های حرم رضوی

در معماری اسلامی و در معماری مذهبی گلدسته یا به عبارتی مناره، یکی از عناصر جدایی‌ناپذیر به ‌حساب می‌آید. در حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام به‌طورکلی ۱۲ مناره قرار دارد که از این میان دو مناره با ارتفاع چهل و یک متر متعلق به مسجد گوهرشاد است. دو مناره طلاکاری شده با ارتفاع ۴۰ متر در صحن انقلاب اسلامی و همچنین دو مناره با ارتفاع ۳۵ متر که به کاشی و روکش طلا مزین شده در صحن جمهوری اسلامی و چهار مناره با ارتفاع ۵۷ متر در ضلع شرقی و غربی حرم مطهر قرار دارد.دو مناره دیگر به ارتفاع ۷۰ متر در ضلع قبله صحن جامع بنا شده است. در بین تمامی گلدسته‌های حضرت امام رضا علیه‌السلام دو گلدسته وجود داشته که اهمیت بسیار زیادی را در مقایسه با سایرین دارد. مناره‌های صحن انقلاب که هر دو مناره طلاکاری شده و محیط خارجی آن‌ها ۱۳ متر است. در واقع مناره نزدیک گنبد، قدیمی‌ترین مناره و همچنین مناره‌های واقع در ضلع قبله صحن جامع رضوی به ‌عنوان بلندترین مناره‌های حرم مطهر امام رضا شناخته می‌شود. مناره دوم در صحن انقلاب فاصله زیادی با گنبد دارد در زمان نادرشاه ساخته شد. طراحی آن به‌ گونه‌ای بود که مسافرانی که در سمت خیابان امام رضا به حرم وارد می‌شدند، تصور می‌کردند که گنبد دقیقاً در وسط این گلدسته قرار دارد. این موضوع بیشتر در عکس‌هایی از گنبد و گلدسته‌های حرم امام رضا منتشر شده قابل‌ مشاهده است.

گنبد طلای حرم مطهر

گفته می‌شود اولین قبه‌ای که بر فراز حرم امام رضا بنا شد به ‌وسیله مامون برای پدرش در بقعه هارونی ساخته شد. روایت دیگر نیز برای ساخت این قبه وجود دارد که بیان می‌دارد قبه منصوب به مأمون نیست. در واقع بسیاری از افراد این بنا را مربوط به باغ حمید بن قحطبه می‌دانند که مأمون آن را برای دفن پدرش در نظر گرفت. ده سال بعد مأمون دستور داد آقا علی بن موسی‌الرضا را نیز در آن به خاک بسپارند. قبه در حوادثی که در قرن چهاردهم بر خراسان به وجود آمد، قسمتی از آن تخریب شد. سپس سلطان محمود غزنوی بازسازی آن را از سر گرفت و اقدام به ساختن آرامگاه و ساختن قبه‌ای جدید کرد. این قبه متبرکه در اوایل قرن ششم یکبار دیگر هم‌زمان با عصر سلجوقیان تعمیر شد و در آن دوران گنبدی برای حرم نصب گردید. از این گنبد هم اکنون نیز به ‌عنوان سقف روضه منوره استفاده می‌شود. جالب اینجاست که چیزی در حدود هزار سال از زمان ساخت گنبد حرم مطهر می‌گذرد و هنوز این گنبد پابرجاست. این گنبد به ‌واسطه وزیر سلطان سنجر سلجوقی ساخته شد. طلاکاری این گنبد زیبا در زمان شاه ‌طهماسب صفوی انجام گردیده و شاه ‌عباس پس از حمله ازبک‌ها اقدام به مرمت آن با خشت‌های طلا کرد.

شرح این واقعه بر روی کتیبه‌های دور گنبد وجود دارد. هفتاد سال بعد زلزله‌ای در سال 1084 هجری قمری در شهر مشهد رخ داد. این زلزله به گنبد آسیب جدی وارد کرد. پس از این زلزله شاه سلیمان صفوی دوباره به طلاکاری گنبد پرداخت. حرم امام رضا علیه‌السلام در سال 1291 یکبار دیگر مرمت شد. با حمله روس‌ها گنبد طلا و مسجد گوهرشاد آسیب جدی دید و دولت پهلوی در آن زمان بازسازی آن را انجام داد. خشت‌های استفاده شده در گنبد بر اثر مرور زمان دچار فرسایش شدند که در سال 1358 توسط آستان قدس رضوی تعمیر شد. روکش طلای این گنبد با روکش مس تعویض شد چرا که ورقه‌های مس چهار برابر ضخیم‌تر از خشت‌های گلی قدیمی هستند. این موضوع سبب شد تا گنبد مستحکم‌تر شود. جهت نصب ورقه‌های مس از روش الکترولیک بهره گرفته شد.

رواق های حرم امام رضا

یکی دیگر از آثار ارزشمندی که در دوره‌های مختلف مانند صحن‌ها و ایوان‌ها در حرم مطهر امام رضا به ‌جای گذاشته شده رواق‌های حرم هستند. به‌طورکلی 27 رواق به اسامی رواق دارا لحاظ، رواق دارالسیاه، رواق گنبد حاتم خانی، رواق گنبد لله وردیخان، رواق توحید خانه، رواق ذارالفیض، رواق دارالشکر، رواق دارالشرف، رواق دارالضیافه، رواق دارالسعاده، رواق دارالسلام، رواق دارالسرور، رواق دارالعزه، رواق دارالذکر، رواق دارالزهد، رواق شیخ بهایی، رواق دارالعباده، رواق دارالاخلاص، رواق دارالولایه، رواق دارالاجابه، رواق دارالهدایه، رواق دارالرحمه، رواق دارالحکومه، رواق دارالحجه، رواق امام خمینی ره، رواق دارالمرحمه، رواق دارالکرامه، رواق کوثر، رواق غدیر، رواق دارالقرآن، رواق حضرت معصومه و رواق حضرت زهرا وجود دارد. همچنین در حرم امام رضا علیه‌السلام دو رواق زیردستی به نام‌های شیخ حر عامل و شیخ طوسی نیز قرار دارد. مساحت کلی تمامی رواق‌ها 57 هزار مترمربع است. در واقع هر یک از رواق‌ها برای کاربردهایی خاص در نظر گرفته شده‌اند. به‌ عنوان‌ مثال رواق شیخ طوسی برای برگزاری مراسمات عقد و ازدواج در نظر گرفته شده است. این رواق برای کسانی که می‌خواهند زندگی مشترک خود را در جوار حرم شروع کنند اختصاص‌ دارد. رواق‌های خانوادگی حرم رواق‌های دارالزهد رواق دارالعباده رواق شیخ بهایی رواق دارالهدایه رواق دارالرحمه رواق دارالاجابه رواق دارالحجه رواق کوثر رواق غدیر رواق شیخ طوسی رواق دارالمرحمه و رواق شیخ حر عاملی و رواق امام خمینی نام دارند. برای خادمان نیز رواق دارالکرمه در نظر گرفته شده است.

رواق امام خمینی

رواق امام خمینی را می‌توان به ‌عنوان بزرگ‌ترین رواق در حرم امام رضا دانست. مساحت این رواق 9 هزار مترمربع تخمین می‌زنند. این رواق در واقع تا چندین سال گذشته به ‌عنوان یکی از صحن‌های حرم بود؛ اما با اعمال تغییرات کاربری آن نیز تغییر کرد. در رواق امام خمینی بسیاری از برنامه‌های مذهبی و سیاسی و همچنین اجتماعی و نماز جمعه برگزار خواهد شد. به‌ عنوان کوچک‌ترین رواق حرم مطهر امام رضا می‌توان به دارالعزه اشاره کرد که 73 مترمربع مساحت دارد.

جدیدترین و قدیمی ترین رواق های حرم

جدیدترین رواق حرم مطهر رضوی رواق دارالمرحمه به ‌حساب می‌آید. این رواق در سال 1392 افتتاح شد. در برابر این رواق که به‌ عنوان جدیدترین رواق در حرم مطهر رضوی شناخته می‌شود. رواق دارالحفاظ به ‌عنوان قدیمی‌ترین رواق موجود در حرم امام رضا است. این رواق به دستور بانو گوهرشاد و محلی برای تلاوت قرآن توسط قاریان در نظر گرفته شد.

رواق گنبد الله وردیخان 

گنبد الله وردیخان توسط الله وردیخان گرجی که بانی سازنده پل الله وردیخان اصفهان نیز محسوب می‌شود، ساخته شد. این رواق یک رواق کوچک و هشت‌گوش با مساحتی بالغ بر 171 مترمربع مساحت است. مرحوم الله وردیخان گرجی این محل را برای آرامگاه خود ساخت و بعد از مرگش نیز در همین محل دفن شد.

رواق توحید

رواق توحید خانه به دلیل مجاورت با پنجره فولاد از سمت شمال و همچنین ضریح مطهر از سمت جنوب دارای اهمیت بسزایی است. رواق دارالاجابه یکی از رواق‌هایی به‌ حساب می‌آید که در زیرزمین حرم امام رضا قرار دارد و پس از روضه منوره و ضریح مطهر نزدیک‌ترین رواق به مرقد امام هشتم است. در زاویه شرقی یک پنجره نقره  و سقفی نیم گنبد قرار دارد که به سرداب حرم ختم می‌شود.

تاریخچه ساخت ضریح امام رضا

در حقیقت فضایی که دقیقاً در زیر گنبد رضوی قرار گرفته و ضریح امام هشتم علی بن موسی‌الرضا نیز در آنجا واقع شده است را روضه منوره می‌گویند. این روضه دارای فضایی چهارگوش با مساحت 189 مترمربع بوده که از این مساحت 17.15 متر از آن به ضریح مقدس اختصاص ‌داده ‌شده است. در واقع از چهار طرف به ‌وسیله صفه می‌توان به رواق رسید. صفه‌های موجود در حرم رضوی شامل صفه جنوبی صفه شرقی صفه شمالی و صفه غربی است. به صفه شمالی به دلیل دفن شاه‌ طهماسب صفة شاه ‌طهماسب نیز می‌گویند. ضریح علی بن موسی‌الرضا هم اکنون دارای ابعاد 3 در 4 مترمربع بوده که 12 تن وزن دارد. روی ضریح امام رضا علیه‌السلام سوره‌های یس و هل انی نوشته شده که نحوة نگارش این آیات به شکلی است که در چهار رأس ضریح به کلمه مبارکه الله ختم می‌شود. در طراحی حرم امام رضا بسیار به جزئیات توجه شده به شکلی که نام یکی از القاب امام رضا یعنی شمس الشموس بر روی ضریح حک شده است. از تصویر گل آفتاب‌گردان به نشانه خورشید بهره برده‌اند. طراحی هم اکنون ضریح به ‌واسطه استاد محمود فرشچیان صورت‌ گرفته و این طراحی طی یک مسابقه در میان هنرمندان به ‌عنوان طرحی برگزیده و انتخاب شد. ضریح امام رضا علیه‌السلام در سال 1379 نصب گردید. قبل از اینکه ضریح بر روی مزار علی بن ابی‌طالب نصب شود صندوقی به روی سنگ مزار قرار گرفت. نخستین صندوق را در سال 500 هجری قمری شخصی که در یک معجزه به اسلام روی آورده بود بر مزار امام رضا قرارداد. در واقع این صندوق چوبی بود و روکشی از جنس نقره داشت. صندوق دوم با روکش طلا نصب گردید که در سال 1022 هجری قمری بر روی مقبره قرار گرفت. صندوق سوم از جنس سنگ مرمر تهیه شد که در سال 1311 نصب شد.

اولین ضریح

نخستین ضریح از جنس چوب بود این ضریح دارای تزییناتی از طلا و نقره بود. بر روی این ضریح عهد شاه‌ طهماسب روی صندوق چوبی قرار داشت. در حال حاضر این ضریح در موزة مرکزی قدس رضوی نگهداری می‌شود.

دومین ضریح

ضریح دوم به ‌عنوان ضریح نگین‌نشان مشهور است که توسط نوة نادرشاه وقف گردید. تا سال 1379 این ضریح مورد استفاده قرار می‌گرفت. این ضریح در قسمت داخلی ضریح چهارم قرار داشت. این ضریح پس از برداشتن به سرداب منتقل گردید و بر روی مرقد حضرت نصب شد.

سومین ضریح

ضریح سوم امام رضا علیه‌السلام دارای سازه‌ای فولادی و با سقف شیروانی و طوقی طلایی داشت که در زمان قاجار ساخته شد. در سال 1338 این ضریح با ضریح چهارم جابه‌جا شد و به موزه منتقل گردید. با اسامی مختلفی مانند شیر و شکر یا ضریح طلا و نقره نیز شناخته می‌شود. این ضریح از 14 محراب به ‌عنوان 14 معصوم تشکیل می‌شد و هر محراب به نام یکی از معصومین علیه‌السلام مزین شده بود.

چهارمین ضریح

ضریح چهارم حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام هفت‌تن وزن داشت که پس از 41 سال به موزه آستان مقدس رضوی انتقال یافت. این ضریح در مدت‌زمان نصب خود شاهد اتفاق دلخراش انفجار تروریستی در عاشورای سال 1373 بود. طی این حادثه خسارات شدیدی به این ضریح وارد شد. در واقع بعد از این واقعه طراحی ضریح پنجم توسط استاد فرشچیان انجام شد. در زمان ساخت این ضریح بسیاری از هنرمندان مطرح همکاری داشتند. بسیاری از کارها مانند خاتم‌کاری و قلم‌زنی و خطاطی به‌ واسطه استاد کشتی آرای شیرازی و استاد خداداد زادة اصفهانی و استاد موحد انجام شد.

پنجمین ضریح

پنجمین ضریح حرم علی بن موسی‌الرضا 7 سال به طول انجامید و سرانجام در 16 اسفند 1379 مصادف با عید سعید قربان و با حضور مقام معظم رهبری تعویض شد.

سنگ های مزار امام رضا

به‌طور کلی 3 نوع سنگ از ابتدا بر روی مرقد پاک امام رضا نصب شد. تمامی سنگ‌ها پس از تعویض به موزة آستان مقدس رضوی انتقال یافت. در واقع اولین سنگ امام رضا به سنگ سابق معروف شد که در دورة سلجوقیان بر روی مزار قرار گرفت. این سنگ از جنس مرمر بود که در ابعاد 40 در 30 و قطر 6 سانتی‌متر ساخته شده بود. در موزة آستان مقدس قدس رضوی نیز قدیمی‌ترین سنگ مرقد امام رضا علیه‌السلام نگهداری می‌شود. این سنگ تا دوران صفوی و تا زمانی که صندوق نقره‌ای قدیمی با صندوق طلایی جدید تعویض شود بر روی مرقد امام رضا قرار داشت. دومین سنگ مزار علی بن موسی‌الرضا از جنس مرمر بود که در سال 1379 با سنگ قبر جدید تعویض شد. سومین سنگ مرقد امام هشتم امام رضا در سال 1379 در زمان تعویض ضریح مطهر به‌ واسطه حضرت امام خامنه‌ای تعویض شد. این سنگ جدید از جنس مرمر بود که در ابعاد 10.1 و 20.2 به ضخامت یک متر تراشیده شد. وزن این سنگ 3600 کیلوگرم است.

بر روی این سنگ چنین عبارتی به چشم می‌خورد:

هذا هو المرقد الشریف للامام التقی النقی الصدیق الشهید، وارث الانبیاء والمرسلین، ثامن الائمه المعصومین من اهل بیت رسول رب العالمین، حجه الله علی الخلق اجمعین، سیدنا و مولانا ابی الحسن الرضا علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین. ولد بالمدینه فی الحادی عشر من ذی القعده عام ۱۴۸ و استشهد بطوس فی آخر صفر سنه ۲۰۳ من الهجره النبویه و قد جدّد هذا المضجع المطهر عام ۱۴۱۸ ه.ق.

در ادامه، دوبیتی که امام رضا علیه‌السلام به قصیدة دعبل اضافه نموده بودند نیز به همراه آیاتی از قرآن کریم مشاهده می‌شود.

محل دقیق دفن امام رضا (ع) کجاست؟

در  مطالب بالا به سرداب حرم مطهر اشاره کردیم و بیان شد که ضریح نگین‌نشان روی مرقد امام رضا علیه‌السلام در «سرداب» نصب شده است! اما محل دقیق سرداب کجاست؟ پیکر پاک امام رضا (ع) در همان مرقد شریف داخل ضریح خاک است؟ اگر امام رضا (ع) در سرداب خفته است، پس مرقدی که در روضه منوره و داخل ضریح پاک وجود دارد، متعلق به چه کسی است؟ باتوجه ‌به سؤالات پیش‌ آمده بالا سؤال مهم و حائز اهمیتی مطرح می‌شود در رابطه ‌با محل دفن دقیق امام رضا علیه‌السلام است. چرا که بخش زیرین ضریح به زیرزمین حرم امام رضا (ع) اختصاص ‌داده‌ شده و به‌ بیان دیگر، مرقد شریف روی سطحی قرار دارد که زیر آن طبقه‌ای دیگر ساخته شده است. در خصوص محل قبر امام رضا علیه‌السلام ایشان قبل از شهادت خود سخنانی در رابطه ‌با محل قبر و نحوة حفر فرمودند: (به آن‌ها بگو هفت پله پایین بروند و روی آن ضریحی بگشایند، اگر امتناع ورزیدند بگو به ‌اندازة یک متر لحد قرار بدهند، خدا اگر بخواهد آن را وسعت می‌بخشد.). بعد از شهادت علی بن موسی‌الرضا این امام به دستور معمول در آرامگاه هارون‌الرشید به خاک سپرده شد. همچنین به خواست خداوند سناباد شهری که امام رضا علیه‌السلام در آنجا دفن شد، در آن زمان روستای بسیار کوچکی بود که در حومه شهر طوس قرار داشت. به برکت وجود مزار نازنین امام رضا علیه‌السلام این شهر وسعت گرفت و اکنون به شهری بزرگ تبدیل شده است.

سرداب حرم

باگذشت زمان تغییرات بسیار زیادی در ساختمان آرامگاه و شریف امام به وجود آمد. آرامگاه ایشان که از ابتدا در سطحی گودتر از سطح زمین قرار داشت. به دلیل تسطیح زمین‌های مجاور قبه و همچنین ساختمان‌سازی‌های اطراف آن فاصله بیشتری با سطح زمین پیدا کرده و به ‌این ‌ترتیب در طول مدت ‌زمان زیادی به شکل سرداب درآمده است که از سمت شمال راهی برای رسیدن به مزار شریف به وجود آمد. در حال حاضر ضریح امام هشتم هم سطح با سایر سازه‌ها نصب است. زمان دقیق به ‌وجود آمدن این سرداب مشخص نیست. باگذشت زمان و همچنین از بین‌ رفتن قبور دیگر در مجاورت مرقد شریف امام رضا علیه‌السلام در سال ۱۳۱۱ که محمدامین اسدی اقدام به جایگزینی صندوق چوبی مزار و صندوق مرمرین نمود. سرداب نیز که به دلیل رطوبت دچار آسیب‌دیدگی زیادی شده بود مورد مرمت قرار گرفت. ۲۷ سال بعد که ضریح شیر و شکر نصب گردید سرداب دوباره بازسازی شد. پس از بازسازی سرداب راهروی اصلی از سمت مسجد بالاسر مسدود شد و دریچه کوچکی در پایین پا برای ورود به سرداب به وجود آمد. در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی آخرین مرمت انجام شد و هم‌زمان صریح پنجم ساختمان سرداب نیز تقویت گشت. همچنین تمامی سنگ‌های قدیمی آرامگاه برداشته شد و روی مزار شریف بتن‌ریزی انجام شد و تا نزدیکی سرداب بالا آمد. ضریح فولادی نگین‌نشان در همین سال نصب گردیده و ورودی جدیدی در رواق دارالاجابه تعبیه شد. خانم‌ها و آقایان از این رواق به ‌صورت نوبتی استفاده می‌کنند.

مقبره اشخاص مشهور در حرم امام رضا

در میان اشخاصی که در حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام مدفون هستند نام افراد سرشناس بسیاری در تمامی حوزه‌ها مانند سیاست و ادبیات و همچنین فقه و علوم مشاهده می‌شود در میان این درگذشتگان خوش نام  بیشتر از بقیه خودنمایی می‌کند. مزار حاج حسنعلی اصفهانی معروف به نخودکی در زمان وفات خود وصیت کرده بود که زیر پای زائرین باشد. به همین علت در ضلع شمالی صحن انقلاب کنار ایوان عباسی دفن گشت. گفته شده است در زمان تشییع جنازه حاج حسنعلی اصفهانی در شهر مشهد حالت فوق‌العاده اعلام شد. شیخ هاشم قزوینی از اساتید مطرحی بود که شاگردان بسیار زیادی مانند آیت‌الله واعظ طبسی و همچنین استاد محمدتقی شریعتی را تربیت کرد. شیخ حر عاملی یکی دیگر از افراد سرشناس  است که صاحب کتاب وسائل‌الشیعه بود که نگاشتن این کتاب ۲۰ سال به طول انجامید.

• علامه محمدتقی جعفری
• شیخ جعفر مجتهدی
• حاج آخوند تربتی
• شیخ طبرسی
• شیخ بهایی
• شیخ محمد عارف

کارهای مربوط به کفن‌ودفن درگذشتگان و همچنین امور قبرستان‌های حرم و اطلاعات مربوط به محل دفن مشاهیر در حرم مطهر توسط دفتر امور دفن انجام خواهد شد.

مساجد حرم امام رضا

در میان روضه منوره و رواق دارالسیاده مسجد هزار‌ساله بالاسر قرار دارد. به‌طورکلی حرم امام رضا علیه‌السلام شامل دو مسجد است مسجد گوهرشاد و مسجد بالاسر حضرت.این دو مسجد از نظر تاریخی و فرهنگی دارای اهمیت بسیار زیادی است و همچنین در زمره تماشایی‌ترین و دیدنی‌ترین جاهای دیدنی مشهد به‌ حساب می‌آید.

مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد بنا به دستور بانو گوهرشاد همسر میرزا شاهرخ تیموری ساخته شد. در واقع در قرن نهم هجری قمری این شاهکار هنری و معماری ایران در عهد تیموریان کاملاً مشهود است. قدیمی‌ترین مسجد جامع مشهد دارای ۲۸۵۵ مترمربع مساحت و همچنین چهار ایوان و هفت شبستان در ضلع جنوبی حرم مطهر رضوی قرار دارد. گفته می‌شود ساخت این مسجد ۱۲ سال به طول انجامیده و عده‌ای  این مسجد را یکی از صحن‌های حرم مطهر رضوی به شمار می‌آورند همچنین این صحن به ‌عنوان کهن‌ترین صحنه حرم مطهر نامیده می‌شود. قدیمی‌ترین مسجد جامع شهر مشهد در سال ۱۰۸۴ بر اثر زلزله دچار آسیب زیادی شد و سپس بازسازی گشت. به دلیل تهاجم روس‌ها در سال ۱۳۳۰ هجری قمری دچار خرابی شد و بخش‌های زیادی از گنبد و ایوان‌های آن مورد بازسازی قرار گرفت. مسجد گوهرشاد یکی از بهترین بناها و همچنین شاهکارهای معماری در دنیا به‌ حساب می‌آید. مسجد گوهرشاد به ‌صورت حجیم سازی شده و با چهار ایوان ساخته شد. این اثر هنری می‌تواند ویژگی‌های هنر ایرانی را به نمایش بگذارد. در حقیقت هنر ایرانی را می‌توان به‌ صورت واضح در گنبد و گلدسته‌های مسجد گوهرشاد و معرق‌کاری‌ها و گچ‌بری‌ها و همچنین خطوط نقاشی حک شده بر روی دیوارها مشاهده کرد. این مسجد دارای ۷ شبستان و ۸ ایوان به نام‌های ایوان مقصوره که در سمت جنوب قرار دارد و ایوان دارالسیاده که در شمال حرم قرار گرفته و همچنین حیوان اعتکاف دیوان شیخ بهایی که به ترتیب در سمت شرق و در سمت غرب قرار دارند، تشکیل می‌شود. صحن مسجد گوهرشاد مساحتی بالغ بر ۲۸۰۰ مترمربع و ۹۴۱۰ متر بنا دارد.

ایوان سوره

ایوان سوره که در سمت جنوبی مسجد واقع شده یکی از پر ابهت‌ترین بخش‌های مسجد به ‌حساب می‌آید. دورتادور آن با کاشی‌های نفیس و همچنین احادیث و آیات قرآن و اسماء خدا مزین شده است.

کتیبه بایسنقر

تاریخ بنای مسجد گوهرشاد در کتیبه بایسنقر در قسمت چپ ایوان مقصوره مشاهده می‌شود. بایسنقر در واقع فرزند گوهرشاد یکی از معروف‌ترین ثلث نویسان عهد تیموری بود. کتیبه تاریخی بایسنقر به دست خود او نوشته شده است و بر پیشانی ایوان مقصوره نصب گردید. مهراب ایوان مقصوره دارای یک سنگ مرمر یکپارچه و حکاکی شده است.

منبر صاحب ‌الزمان عجل‌ الله تعالی فرجه الشریف

 منبر صاحب‌الزمان عجل‌الله تعالی فرجه الشریف در مجاورت محراب از چوب گردو و گلابی ساخته شد. این منبر علاوه بر ارزش تاریخی دارای ارزش هنری بوده چرا که هیچ میخی در ساخت این منبر استفاده نشده و گفته می‌شود منبت‌کار این منبر یکی از منبت‌کاران معروف  عصر فتحعلی‌شاه قاجار بود.

مسجد بالاسر حضرت

این مسجد یک مسجد هزار‌ساله به‌ حساب می‌آید که در میان روضه منوره و رواق دارالسیاده قرار گرفته و همان گونه که از نام این مسجد مشخص است این مکان مقدس درست بالا سر حضرت امام رضا  علیه‌السلام قرار دارد. سالانه زائرین بسیار زیادی این محل را برای خواندن نماز زیارت انتخاب می‌نماید به همین علت مسجد بالاسر به ‌عنوان یکی از شلوغ‌ترین مناطق حرم محسوب می‌شود. قدمت این مسجد به دوران غزنویان برمی‌گردد. همچنین این مسجد به‌عنوان اولین بنایی که پس از روضه منوره ساخته شد شناخته می‌شود. بیهقی در کتاب خود به وجود این مسجد تاریخی اشاره نموده است.

گفته می‌شود کوچک‌ترین مسجد حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام هشت متر طول و چهار و نیم متر پهنا و ۱۰ متر ارتفاع دارد. این مسجد به وسیله‌ای سنگ‌های مرمر و همچنین کاشی‌های شش‌ضلعی مزین شده به آیات قرآن و احادیث بنا شده است. در قسمت بالای طلق مرمرین مسجد در مجاورت حرم مطهر دو کتیبه بسیار ارزشمند مشاهده می‌شود که بر روی یکی از آنها دو بیت از دعبل خزاعی وجود دارد.

  قبران فی  طوس  خیر الناس کلهم

 و قبر شرهم هذا من العبر

لا ینفع الرجس بقرب الزکی 

ولا ازکی بقرب رجس من ضرر

این دو بیت برای قصیده‌ای طولانی در شرح فضائل و مناقب و مصائب ائمه اطهار و همچنین مظالم بنی‌امیه و بنی‌عباس بوده که ترجمه آن در قسمت زیر آمده است.

(در طوس دو قبر در کنار یکدیگر قرار دارند یکی از این قبرها متعلق به بهترین مردم آن و قبر دیگری متعلق به بدترین آن‌ها و این خود از موارد عبرت است. انسان پدید از مجاورت با انسان پاک منفعت نمی‌برد همان ‌طور که مجاورت انسان پاک با فرد پدید زیانی به او نخواهد رساند.)

 منظور دعبل خزایی از انسان پاک علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام و منظور او از انسان پدید هارون‌الرشید بوده که در زیر پای ایشان مدفون گشته است.