هورالعظیم کجاست

یکی از پدیده های جالب طبیعی، تالاب ها هستند. به طور کلی می توان گفته که تالاب، چاله ای است که آب های سطحی و یا زیر زمینی  باعث به وجود آمدن آن شده است؛ به بیانی دیگر می توان گفت که یک تالاب، از آب های سطحی و زیر زمینی اشباع شده است. اهمیت وجود تالاب برای یک شهر یا منطقه نیز، علل متفاوتی دارد. برای مثال برخی از تالاب ها به دلیل داشتن ذخایر آبی و همچنین آرامش بالای خود، می توانند به زیستگاه جانوران بسیاری تبدیل شوند. همچنین علل دیگری که می توان برای اهمیت تالاب ها در نظر گرفت این است که تالاب ها از نظر کنترل سیلاب، تغذیه ی آب های زیر زمینی و همچنین امکانات رفاهی و زمینه ای برای انجام تحقیقات، از اهمیت بالایی برخوردار هستند. خوزستان یکی از استان هایی است که تالاب های زیادی را درون خود جای داده است و یکی از مهم ترین دلایل اهمیت زیست محیطی این استان نیز وجود همین تالاب های بسیار است؛ متاسفانه چندین سال است که با وجود ناکارآمدی های مسئولین این استان و بی برنامگی های دولتمردان، تالاب های خوزستانی یکی یکی در حال از بین رفتن هستند و این موضوع آسیب جدی ای به محیط زیست این منطقه وارد کرده است. در این مقاله قصد داریم به بررسی یکی از مهم ترین تالاب های استان خوزستان بپردازیم؛ این تالاب که هورالعظیم نیز نام دارد، به تالاب هورالعظیم قدیم و هورالعظیم ایران و عراق نیز مشهور است؛ با ما تا انتهای این مطلب همراه باشید.

هورالعظیم، بزرگترین تالاب مرزی ایران

همان طور که در بالا نیز گفته شد، خوزستان تالاب های زیادی دارد؛ مهمترین تالاب های این استان عبارت اند از: تالاب هورالعظیم، شادگان، بامدژ، شاهور، بندون، تمبی و برمه شور.
همچنین در خوزستان، دریاچه های معروف زیادی هم وجود دارد. برای مثال دریاچه ی سد دز، دریاچه ی سد کرخه و دریاچه ی سد کارون از جمله دریاچه های معروف این استان می باشند که می توان گفت همه ی آن ها از قابلیت های گردشگری زیادی برخوردار هستند. اما مهم ترین منطقه ی خوزستان که زیستگاه جانوران بسیاری تا گذشته بود، تالاب هورالعظیم در استان خوزستان است؛ این تالاب که زمانی بیشتر از هر جاذبه ی گردشگری دیگری که در بالا گفته شد به جذب توریست می پرداخت، امروزه حال و احوال خوبی ندارد و چند سالی است که با مشکلات زیادی اعم از مشکل بی آبی دست و پنجه نرم می کند. تالاب هورالعظیم تالاب مشترک میان دو کشور ایران و عراق می باشد و تقریبا دو سوم مساحت این تالاب در کشور عراق قرار دارد. این تالاب که تقریبا مساحتی حدود 120 هزار هکتار دارد، در غرب استان خوزستان واقع شده است و به طور دقیق در انتهای رود كرخه در منطقه ی مرزی دشت آزادگان قرار دارد شده است؛ تالاب هورالعظیم از جغرافیای بسیار مهمی برخوردار است، به طوری که بخشی از زمین های این تالاب باعث اتصال سه کشور ایران، عراق و کویت می شود. هورالعظیم واژه‌ای عربی بوده و در فارسی به معنای تالاب بزرگ می باشد.

چالش های تالاب هورالعظیم

متاسفانه باید بگوییم که علی رغم بی آبی تالاب هورالعظیم، این تالاب در فعالیت های اقتصادی و معیشتی ساکنان اطراف این تالاب، نقش بسیار کلیدی و مهمی ایفا می کند. برای مثال همه ساله درون این تالاب افراد بومی اقدام به صید ماهی ها و یا موجودات خوراکی دیگری می کردند؛ اما امروزه با خشک شدن این تالاب، آسیب جدی ای، علاوه بر محیط زیست این منطقه، به ساکنان این منطقه هم وارد شده است. اهمیت دیگری که تالاب هورالعظیم، بزرگترین تالاب مرزی ایران دارد این موضوع است که هورالعظیم، با میکرو اقلیم کوچکی که دارد، نقش بسیار مهمی در کنترل گرد و غبارهای خوزستان ایفا می کند و لزوم حفظ این تالاب بسیار اهمیت زیادی دارد؛ چون چند سالی می شود که خوزستان با مشکل سرسام آور ریزگرد ها و گرد و خاک موجود در هوا مواجه شده است و از بین رفتن تالاب هورالعظیم نیز مسلما می تواند این مشکل را بسیار بزرگ تر جلوه دهد. علاوه بر مشکل بی آبی این تالاب، این تالاب با چالش های دیگری نیز رو به رو است؛ از جمله ی این چالش ها می توان به صید بی رویه و بیش از حد ماهی ها توسط افراد بومی، هجوم گونه ی مهاجم ماهی تیلاپیا به این تالاب، خشک شدن بخش هایی از تالاب و عدم رعایت حقابه ی آن اشاره کرد. می توان گفت ریشه ی اصلی تمام مشکلات این تالاب که بزرگ ترین تالاب مرزی ایران نیز می باشد، عدم وجود رویکرد مدیریتی اکوسیستم محور در این منطقه است. 

تالاب هورالعظیم چگونه ایجاد شده است؟

شکل گیری این تالاب سال ها طول کشده است و به مرور و با گذشت زمان هورالعظیم پدید آمده است؛ پس مسلما از دست دادن آن به معنای از دست دادن منطقه ای است که اکوسیستم سال ها برای تشکیل دادن آن زحمت کشیده است! اگر هورالعظیم از بین برود، سالیان سال طول می کشد تا تالاب دیگری به صورت تدریجی و آرام شکل بگیرد. اما اگر بخواهیم به بررسی دقیق چگونگی این تالاب اشاره کنیم، باید بگوییم که شواهد نشان می دهند که این تالاب، در نتیجه ی وجود پیوندی که میان آب ‌های رودخانه ی کرخه و دجله بوده است به وجود آمده است.
البته نباید از اهمیت نفوذ آب ‌های خلیج فارس در این منطقه نیز غافل شد؛ همان طور که در ابتدا نیز گفته شد، تالاب محلی است که آب های سطحی و زیرزمینی در آن جمع شده اند. پس از گذشت سالیان متمادی، با عقب رفتن خلیج فارس از این ناحیه و تغییرات زمین، دو منطقه ی تالاب هورالعظیم و خلیج فارس از یکدیگر جدا شده اند. شایان ذکر است که با توجه به پیشینه ی شکل گیری هورالعظیم، این تالاب از طریق رودخانه ی کرخه و انشعابات این رود در خاک ایران تغذیع می شود؛ همچنین قسمت های بزرگی از انشعابات رود دجله در خاک عراق و باران های جوی هم باعث تغذیه ی این تالاب بزرگ می شوند. بدیهی است که با پایان فعالیت هر یک از موارد گفته شده، تالاب هم از بین خواهد رفت.

پوشش گیاهی و جانوری تالاب هورالعظیم

این تالاب از اهمیت های زیادی در پوشش گیاهی و جانوری برخوردار است. برای مثال گیاهانی مانند لوئی، جگن، نی و گل میمونی در تالاب هورالعظیم یافت می شوند و به نوعی می توان گفت تنها زیستگاه این گونه های گیاهی، این تالاب است. همچنین در این تالاب جانورانی مانند لاک ‌پشت، سمور آبی، گراز، سگ آبی و خفاش وجود دارند. آبزیان مختلفی هم مانند ماهی کپور نقره‌ای، عنزه، گتان، حمری، آمور، شیربت، بنی، شلج و ماهی های دیگر در بخش های پر آب این تالاب زندگی می کنند. البته این تالاب پذیرای پرندگان به صورت فصلی نیز هست؛ غاز خاکستری، چنگر و عروس غاز، همگی از پرندگانی هستند که در فصل زمستان به این تالاب مهاجرت می ‌کنند. در سراسر این منطقه ی آبی، گیاهانی مانند نِی، جگن یا چولان، لوئی، بردی، تیره تیزک و گیاهان دیگر وجود دارند. در این تالاب همچنین گونه‌ هایی از گیاهان شناور مانند نیلوفر آبی نیز که در آب ریشه دارد مشاهده می شود؛ نیلوفر آبی به صورت شناور در سطح آب زندگی می کند. در آخر باید بگوییم که این هور، از وجود گیاهانی مانند کاگله، کاهوی وحشی، سورمه صحرایی و گیاهان دیگر در ساحل خود بی نصیب نیست. جانوران پستاندار در این تالاب به ندرت یافت می شوند اما همین وجود کم از آنان باعث شده است تا تأثیرات عمیقی بر روی ساختار زندگی انسان ها در این منطقه ایجاد شود. از جمله پستانداران معروف هورالعظیم می توان به گاومیش اهلی اشاره کرد که بیشتر وقت خود را در ساحل این هور می گذراند. پستانداران دیگری هم در این هور وجود دارند؛ مانند: گراز، سگ آبی و خفاش. شاید برای شما هم جالب باشد که تالاب هورالعظیم، قسمت های مختلفی برای زندگی گاومیش ها دارد و برخی دامداران از این منطقه برای  استفاده می کنند. به طور کلی مناطقی مخصوص دامداری هستند که آب زیادی در آن ها وجود داشته باشند و خوشبختانه در قسمت خای محدودی از تالاب هورالعظیم، شاهد دامداری های گسترده ای هستیم؛ به همین دلیل، این ناحیه، نقش مهمی در اقتصاد و زندگی ساکنان اطراف این منطقه ایفا می کند و این موارد باعث شده اند تا لزوم حفظ هورالعظیم، بیش از پیش احساس شود. همان طور که کمی پیش تر نیز گفته شد، این تالاب زیستگاه پرندگان بسیاری نیز هست که برخی از آن ها به صورت فصلی به این مکان مهاجرت میکنند. لازم به ذکر است که این ناحیه از نظر تعداد و نوع پرندگان، از اهمیت بسیار زیادی در کشور برخوردار است. پرندگان مهاجر آبزی و مهمی مانند اردک‌، غاز خاکستری، چنگر، و انواع آبچلیک در این ناحیه زندگی می کنند. هورالعظیم زیستگاه بیش از 12 گونه ماهی هم هست.

دلایل خشک شدن تالاب هورالعظیم

دلایل زیادی در خشک شدن این تالاب دخیل هستند؛ برای مثال یک نمونه از این موارد، دخل ‌و تصرف‌ های انسانی هستند. این دخل و تصرف ها که از زمان جنگ تحمیلی ایران و عراق نیز آغاز شده اند، تا به امروز به فعالیت ‌های نفتی تبدیل شده اند و همین مورد باعث ایجاد تغییرات اکولوژیکی فاحشی در این تالاب شده است. از زمان جنگ تهدیدات دیگری نیز متوجه این تالاب و منابع طبیعی آن بوده است؛ برای مثال کمبود آب در این منطقه که ناشی از احداث سد در مسیر رودخانه های منتهی به هورالعظیم بوده اند، عامل دیگری است باعث خشک شدن نسبی این تالاب بزرگ شده است. در ادامه قصد داریم به بیان چند مورد دیگر که همگی با هم توانسته اند به روند خشک شدن این تالاب کمک کنند بپردازیم :

1. جاده ‌سازی های غیرضروری زیر مجموعه ‌های شرکت ملی نفت ایران در این منطقه و علاوه بر آن، عدم رعایت عرض مورد توافق درباره جاده ‌ها، باعث شده است تا آسیب جدی ای به اکوسیستم این منطقه وارد شود. دفع پسماند های حاصل از حفاری چاه ‌ها و پساب‌ های تخلیه ‌شده در هورالعظیم نیز در رسیدن آسیب به این محیط زیست بی تاثیر نبوده است.
2. وارد شدن آسیب های بسیار زیادی در دوران جنگ تحمیلی به دشت آزادگان هم یکی از عوامل خشک شدن این تالاب است. ویران گردیدن این دشت که تالاب هورالعظیم از قسمت هایی از آن تغذیه می کند، خود دلیلی محکم برای از بین رفتن این تالاب شده است. تقریبا می توان گفته که دیگر آثاری از محیط زیست دشت آزادگان باقی نمانده است.
3. مورد دیگری که قصد داریم آن را بیان کنیم، ایجاد زمین های کشاورزی و استخراج چاه های نفت در کشور عراق است. این دو فعالیت باعث شدند تا مسئولین و دولت کشور عراق، به طور مستقیم دست به خشک کردن این تالاب بزرگ بزنند.

بعد از جنگ ایران و عراق هم دولت صدام حسین تصور می کرد که اگر اقدام به خشک کردن این تالاب بکند، افرادی که در حوزه ی هورالعظیم زندگی می کنند و مخالف حزب بعث هستند، نمی توانند به زندگی در این ناحیه بپردازند و باید هر چه زود تر برای رسیدن به آب از این منطقه بروند. همین موضوع باعث شد تا بسیاری از عراقی هایی که در عراق در حاشیه ی این تالاب زندگی می کردند، به ایران بیایند و ساکن شهر های ایران بشوند. بسیاری از اعراب عزیزی که در استان های خوزستان و اهواز زندگی می کنند، اصلا به دلیل مهاجرتشان پس از خشک شدن هورالعظیم در عراق به ایران آمده اند. متاسفانه دولت صدام حسین تا سال 2003 اقدام به خشک کردن تدریجی این تالاب کرد و در زمان سقوط دولت خبیث او، تقریبا 90 درصد از تالاب بزرگ هورالعظیم از بین رفته بود. امروزه پس از گذشتن آن همه سال و آن همه آسیبی که دولت نادان صدام حسین به این تالاب وارد کرد، تنها یک روستا در عراق به نام روستای رفیع در اطراف این تالاب وجود دارد. از جمله ی آسیب های دولت صدام حسین می توان به افزایش گرد و غبار تا 21 برابر استاندارد جهانی در کشور عراق اشاره کرد. همه ی این اقدامات و آسیب های وارد شده، برای این بود تا صدام حسین به افرادی که مخالف او فکر می کردند، اجازه ی زندگی در عراق ندهد.

• چهارمین علت خشک شدن تالاب هورالعظیم که تالاب مشترک دو کشور ایران و عراق است، مواجه شدن این تالاب با پدیده ی آبی بعد از احداث سد در مسیر رودخانه ‌های تامین کننده آب این تالاب می باشد.

آسیب های وارده به هورالعظیم

متاسفانه باید بگوییم که بخش ایرانی تالاب هورالعظیم که مساحتی حدود 64 هزار هکتار دارد، امروزه تقریبا با بی آبی بیشت از 54 درصدی مساحت خودش مواجه است و مناطق پر آب این تالاب، تنها 29 هزار هکتار می باشد. در صورت کلی هم در گذشته، 307 هزار هکتار از مساحت این تالاب آب داشت که امروزه این مقدار به 102 هکتار رسیده است؛ این آمار نشان می دهد که چیزی حدود 67 درصد از آب این تالاب از بین رفته است و هورالعظیم در شرایط بسیار بحرانی به سر می برد.

عملیات احیای هورالعظیم

این عملیات که در سال 1393 کلید خورده است، باعث شده است تا تغییرات بسیار خوبی روی این ناحیه ایجاد شود. گزارش ها نشان می دهند که در خردادماه سال 96، یعنی پس از گذشت سه سال از عملیات احیای این تالاب، حدود ۸۰ درصد از مساحت تالاب هورالعظیم احیا شده است؛ اما ناگفته نماند که هنوز هم نگرانی ‌هایی در خصوص آلودگی این ناحیه و از بین رفتن گونه‌ های جانوری مختلف آن و ترس خشک شدن این تالاب برای همیشه برای علاقه مندان محیط زیست وجود دارد.

بهترین زمان سفر به هورالعظیم

اقلیمی که این این منطقه و تالاب هورالعظیم دارد، باعث شده است تا بهترین زمان سفر به این منطقه از لحاظ آب و هوایی، فصول سرد باشد. اگر می خواهید زمانی به این تالاب سفر کنید که هوای خوبی داشته باشد، به شما پیشنهاد می کنیم که از اواسط فصل پاییز تا اوایل فصل بهار برای رسیدن به این تالاب برنامه ریزی کنید؛ اما نکته ای که لازم است آن را بدانید این است که حتما باید قبل از سفر به این منطقه، از وضعیت آب و هوایی و همچنین وضعیت بسته و یا باز بودن راه ها به دلیل شیوع بیماری کرونا نیز اطمینان حاصل کنید. برای مثال مواقعی از سال که گرد و خاک زیادی در استان خوزستان وجود دارد، مانند فصل تابستان، زمان خوبی برای سفر به این منطقه نیست.

چطور به تالاب هورالعظیم برویم؟

شما می توانید از طریق راه های زیر اقدام به سفر به این تالاب بکنید:

• راه آسفالته ی شهر سوسنگرد که مستقیما به هورالعظیم می رود.
• راه آسفالته ی هویزه رفیع و راه شنی.
• راه نظامی پاسگاه های طبر، شط علی و راه آسفالته اهواز.
• جاده سید خلف به طلائیه.
• شهر های بستان و چزابه.

نقشه ی تالاب هورالعظیم

در آخر به بررسی نقشه ی هورالعظیم پرداخته ایم. همان طور که مشاهده می کنید در شرق این تالاب، جلگه ی رود کرخه قرار دارد که این ناحیه یکی از مهم ترین عوامل تغذیه ای تالاب هورالعظیم می باشد. در تصویر نیز مشهود است که مساحت بیشتر این تالاب در خاک کشور عراق قرار گرفته است.