همه ساله گردشگران زیادی با تور مشهد به شهر مقدس ایران سفر می کنند؛ قرارگیری حرم باصفای امام رضا (ع) در این شهر، مهم ترین دلیلی است که هر گردشگری این شهر را برای سفر انتخاب می کند. در شهر مشهد شما علاوه بر زیارت مکان های مقدس و زیارتی، می توانید از جاذبه های گردشگری دیگر این شهر نیز دیدن کنید و از بازدید آن ها لذت ببرید. بازدید از بنا های تاریخی فرهنگی شهر مشهد که بخشی از تاریخچه ی هویتی مردم مشهد را نشان می دهند خالی از لطف نیست. یکی از همین بنا های تاریخی شهر مشهد نیز که قدمتی دیرینه دارد و به عنوان یکی از جاذبه های دل نشین و چشم نواز شهر مشهد نیز به شمار می رود، خانه ی اردکانی مشهد می باشد. در این مطلب قصد داریم به بررسی این خانه ی زیبا و تاریخی با معماری بی نظیرش بپردازیم و توضیحات مفیدی درباره ی این بنا ارائه دهیم.
خانه اردکانی مشهد کجاست؟
ساخت خانه اردکانی مشهد که به خانه ی دولابیان نیز معروف است، به اواخر دوره ی قاجار مربوط می شود. خانه ی اردکانی مشهد در خراسان رضوی و در منطقه ی مرکزی شهر مشهد قرار دارد؛ به طور دقیق تر این بنا در بلوار وحدت، خیابان شهید سالاری مقدم و کوچه ی صفار هروی و در نزدیکی حرم امام رضا (ع) قرار گرفته است.
شما می توانید با طی نمودن یک مسافت کوتاه و اندکی پیاده روی از حرم مطهر، به این خانه برسید. همچنین می توانید برای رسیدن به این بنا، از وسایل حمل و نقل عمومی مشهد مانند اتوبوس استفاده کنید و خودتان را به این مکان برسانید. در اطراف این خانه نیز دیدنی ها و جاذبه های گردشگری دیگری نیز قرار دارند که از جمله ی آن ها می توان به آرامگاه پیر پالان دوز و خانه ی تاریخی توکلی نیز اشاره کرد؛ شما می توانید از این مکان ها نیز بازدید کنید. جالب است بدانید که این اثر در یازدهم مرداد ماه سال ۱۳۸۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران در فهرست این آثار به ثبت رسید، اما تقریبا هفت سال بعد یعنی در سال 1391 از این فهرست خارج شد!
خانه ی اردکانی مشهد، دو بخش اعیان نشین در ضلع شمالی و جنوبی دارد که هر یک مربوط به فصل زمستان و دیگری مربوط به تابستان است که بتوان در آن سکونت گزید؛ توده ی ضلع شمالی خانه ی اردکانی مشهد در سال ۱۲۹۸ هجری شمسی ساخته شده است. این عدد نشان می دهد که ساخت توده ی ضلع شمالی، تقریبا به یک قرن پیش از اواخر دوره ی قاجار بر می گردد. همچنین توده ی ضلع‌جنوبی یا همان تابستان نشین هم در 85 سال پیش یعنی در اوایل دوران حکومت پهلوی و در سال 1351 هجری قمری ساخته شده است.
مرحوم حسین اردکانی، تاجر معروف مشهد که پشم، پنبه، روغن و… تجارت می‌کرده است، مالک اولیه ی این بنا بوده است. این خانه، سکونت گاه مرحوم حسین اردکانی و خانواده ی او برای سالیان سال بوده است و آن ها در مشهد در این خانه زندگی می کرده اند. بعد از فوت او در سن 63 سالگی، خانواده ی دولابیان که از اقوام اردکانی ها نیز بوده اند، این خانه را از آن ها در سال 1353 خریداری می کنند. خانواده ی دولابیان نیز بعد از خرید این ملک از فرزندان و ورثه ی حسین اردکانی، در این منزل زندگی می کنند اما با این وجود این بنا بیشتر به نام خانه ی اردکانی در میان مردم مشهر مشهور است.
می توان گفت که مهم ترین ویژگی خانه ی اردکانی، این است که این بنا، عناصر اصلی کالبد خانه های سنتی ایرانی را دارد. از جمله ی این عناصر مهم و البته زیبا در خانه ی اردکانی می توان به حیاط مرکزی ساختمان، دو بخش اصلی تابستان نشین و زمستان نشین، تنورخانه، آب انبار و حوض خانه و قسمت شاه نشین اشاره کرد. جالب است بدانید که این بنا از زمان ساخت تا به حال هنوز داشتن کاربری مسکونی خود را حفظ کرده است.
معماری و ساخت خانه اردکانی مشهد
معماری و ساخت خانه ی اردکانی، بر عهده ی یک معمار اهل روسیه بود است و به همین دلیل است که شما می توانید اثر گذاری مدل معماری روسی را در اجزای مختلف این خانه مشاهده کنید. برای مثال گچ بری ها و مجسمه های موجود در خانه ی اردکانی مشهد، همگی از یک معماری سبک روسی تاثیر پذیرفته اند. یکی دیگر از عواملی که باعث شده اند تا این بنا نفوذ هنر روسی را در خودش نشان دهد، وجود کاشی های هفت رنگ و تندیس های فرشتگان در این خانه هستند. این مکان که از خانه ها و ساختمان های اطراف خودش مقداری پایین تر ساخته شده است، تقریباً ۱۱۰۰ متر مربع زیربنا دارد.
حال قصد داریم به بررسی این خانه از بیرون پرداخته و آن را تا ورود به درونش بررسی کنیم! در ابتدا که رو به روی در این خانه ی تاریخی قرار بگیرید، مشاهده می کنید که در دو طرف در ورودی خانه ی دولابیان سکوهای قدیمی وجود دارند و بر سردر این خانه کاشی کاری های انجام شده است. با ادامه دادن و ورود به این خانه، باید از یک دالان پر پیچ و خم عبور کنید تا سرانجام به حیاطی که در مرکز این خانه قرار گرفته است برسید؛ در وسط این حیاط نیز می توانید یک حوض بسیار زیبا را مشاهده کنید.
در چهار طرف حوضی که در مرکز این حیاط قرار گرفته است، چهار باغچه ی کوچک گل و گیاه ساخته شده است که این موضوع، اثر گیری این بنا را از سبک معماری باغ ها و باغچه های ایران نیز نشان می دهد. قرار گیری حیاط در وسط ساختمان های این خانه نیز به این دلیل است که درختان درون حیاط از گرمای فصل تابستان در امان باشند و از هجوم بادهای گرم تابستانی نیز دور بمانند. نکته ی دیگر خانه ی تاریخی اردکانی این است که در سه ضلع این حیاط ساختمان های دو طبقه ای وجود دارند که ساختمان دو ضلع آن مخصوص ساکنین خانه و یک ضلع آن مخصوص سکونت و اقامت خدمه ی خانه می باشد.
همان طور که گفته شد، این بنا کاشی کاری های زیبا و بی نظیری در سنتوری های بالای پنجره ها و قسمت های دیگر دیوار ها دارد. برای مثال می توان به وجود یک کتیبه در قسمت ورودی بخش زمستان نشین خانه اشاره کرد که روی آن آیه ی "انا فتحنا لک فتحا مبینا" نوشته شده است. بر روی این کتیبه، تاریخ سال 1351 هجری قمری درج شده است اما نمی توان از ساخت دقیق و زمان دقیق نصب این کتیبه بر روی قسمت ورودی زمستان نشین این خانه صحبت کرد.
نکته ی دیگری که خانه ی اردکانی شهر مشهد دارد و این خانه را به یکی از زیباترین و البته یکتاترین خانه های تاریخی سنتی ایران تبدیل کرده است، وجود قسمت هایی مانند قسمت شاه نشین، تنور خانه، آب انبار، حوض، ایوان و کاشی کاری در این بنا می باشد که همگی به سبک پهلوی-روسی ساخته و طراحی شده اند.
لازم به ذکر است که نمای دیوار های داخلی این بنای تاریخی، به سبک قاجاریه ساخته شده است اما نمای خارجی خانه، استفاده از سبک پهلوی را در ساخت این اثر نشان می دهد! این موضوع می تواند بیانگر دو چیز باشد. یکی این که ممکن است نمای خارجی خانه در دوره پهلوی بازسازی شده باشد و یا این بخش از این خانه ی تاریخی، بعد از نمای دیوار های داخلی ساخته شده باشد. البته باید بگوییم که بسیاری از پژوهشگران و باستان شناسان بر این باورند که تغییر زیادی در ساختار کلی این خانه ایجاد نشده است.
ویژگی های خاص بنا خانه اردکانی
این نوع سبک معماری که خانه به دو بخش زمستان نشین و تابستان نشین تقسیم بندی شود، در معماری های مربوط به دوره ی قاجار زیاد رایج نبوده است و این نشان دهنده ی ابتکار و خلاقیتی است که معمار این خانه و همچنین کارگران ساخت این خانه داشته اند. یکی از ویژگی هایی که این خانه ی تاریخی دارد این است که آشپزخانه ی این خانه، در زیرزمین قسمت زمستان نشین ساخته شده است. دلیل قرارگیری آشپزخانه در این مکان نیز کاملا هوشمندانه است! به این دلیل آشپزخانه در زیرزمین قسمت زمستان نشین قرار گرفته شده است که در فصل زمستان، گرمای ایجاد شده در آشپزخانه توسط شعله ی آتش و سوختن چوب، به سقف آشپزخانه برخورد کرده و فضای درونی قسمت زمستان نشین را که بالای مطبخ وجود دارد را گرم کند!
دیوار های خانه ی تاریخی اردکانی، قطر بیشتری نسبت به دیگر خانه های مشهد دارند و این موضوع نیز به این دلیل است که سعی شود دمای درون خانه در زمستان و تابستان کنترل شود. جالب است بدانید اولین شومینه ی ساخته شد در مشهد نیز در این خانه قرار دارد! اتاق ها در قسمت زمستان نشین خانه ی اردکانی با پهنای کمی با پهنای کمی ساخته شده اند تا آفتاب بتواند به راحتی همه جای اتاق را گرم کند. اما در بخش تابستان نشین این وضعیت کاملا برعکس است و اتاق‌ها وسعت زیادی در ساخت دارند.
در گذشته به علت عدم وجود وسایل سرمایشی مانند کولر و... سعی می شد تا از بادگیر برای خنک کردن فضای خانه استفاده شود. در خانه ی تاریخی اردکانی نیز این موضوع وجود دارد و وجود اتاق های بادگیر در این خانه سعی کرده اند تا به گردش هوا در فصل تابستان کمک کرده و خانه را در بخش تابستان نشین خنک نگه دارند. همچنین حوض درون حیاط نیز نقش مهمی در ایجاد هوای خنک در خانه ایفا می کند.
ایوان در معماری سنتی ایران از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است. ایوان در خانه هایی که به سبک معماری سنتی ایرانی ساخته می شوند، به عنوان نمادی برای فضای روحانی در نظر گرفته می شوند. در بخش غربی خانه ی اردکانی ایوان بزرگی وجود دارد که این ایوان ستون های متعددی را به خودش اختصاص داده است. علاوه بر اولین شومینه ی ساخته شده در مشهد، اولین حمام خصوصی در این شهر نیز در خانه ی تاریخی اردکانی بنا شده است. وجود بخاری های دیواری در قسمت هایی از بخش زمستانی این بنا، نقش مهمی در گرم کردن فضا دارد.
وجود مطبخ، شومینه و قرارگیری آشپزخانه در زیرزمین، نشان دهنده ی این موضوع است که خانواده ی اردکانی جزو خانواده های ثروتمند شهر مشهد بوده اند؛ به طوری که وجود فضای مخصوص خدم و حشم نیز این موضوع را تایید میکند.
همان طور که گفته شد، ظاهر بیرونی و داخل خانه ی اردکانی، دو نمای متفاوت دارند و این باعث شده است تا این وضعیت این خانه را به یکی از جالب ترین خانه های تاریخی ایران تبدیل کند که در ساخت و معماری آن، از دو نوع سبک قاجاری و پهلوی بهره گرفته شده است؛ با اینکه این که این خانه در زمان ساختش، اصلا دوران پهلوی را ندیده است! متاسفانه آب انبار این خانه به صورت کامل تخریب شده است و تنها سایر اجزای آب انبار به صورت جداگانه در جای خود قرار دارند و از گذشته تا به حال پابرجا هستند.
اطلاعات بازدید از خانه ی اردکانی مشهد
بازدید از خانه ی تاریخی اردکانی رایگان نیست و برای دیدن این اثر و ورود به آن باید اقدام به خرید بلیط کنید اما باید بدانید که قیمت این بلیط آنقدر زیاد نیست. ساعت بازدید از این اثر تاریخی از ساعت 8 صبح تا 14 بعد از ظهر است. شیفت دوم بازدید نیز از ساعت ۱۶ تا ۱۹ بوده و ورود به این خانه برای ورود عموم مردم امکان پذیر است.
شما میتوانید علاوه بر بازدید از قسمت های مختلف این خانه، از امکانات مختلفی که برای جذابیت بیشتر به این مکان افزوده شده است نیز استفاده کنید؛ برای مثال می توانید از قهوه خانه سنتی و همچنین عکاس خانه ی سنتی دیدن کنید. در ساعات فعالیت این مجموعه نیز راهنمایانی وجود دارند که به شما اطلاعات دقیقی درباره ی ساخت این خانه و تاریخچه ی آن می دهند. تقریبا یک الی دو ساعت وقت لازم است تا بتوانید از تمام قسمت های این خانه ی تاریخی دیدن کنید.
