در دوره هخامنشیان ما شاهد رشد کشور در ابعاد مختلفی بوده ایم و این حکومت جاودانه در تاریخ ایران، یادگاری ها و بناهای حیرت انگیزی را برای آیندگان به جا گذاشته است که می توان از این بناها به تخت جمشید، نقش رستم، پاسارگاد و... اشاره کرد. هر یک از این آثار باستانی امروزه در لیست برترین آثار دیدنی دنیا قرار می گیرند. نکته بسیار مهم در رابطه با سازه های دوره هخامنشیان، علاوه بر زیبایی و شکوهمندی آن ها، ساختار مهندسی بی بدیل و طراحی سازه های آبی می باشد. یکی از جذاب ترین آثار باقی مانده از آن دوره که در زمینه مهندسی بی نظیر است، سازه های آبی شوشتر است.
معرفی سازه های آبی شوشتر
هخامنشیان این سازه را برای استفاده بیشتر از آب جاری طراحی و ساخته اند. با گذشت زمان بخش های مختلفی به این سازه عظیم خشتی اضافه شد و سبب شده تا امروزه سازه های آبی شوشتر تبدیل به بزرگترین موزه آب ایران باستان شوند. موضوع بسیار مهمی که در رابطه با سازه های آبی شوشتر باید به آن توجه داشت طراحی و مهندسی حرفه ای صورت گرفته در ساخت این بنا می باشد. در این سازه عظیم پل ها، بندها، آسیاب ها، کانال ها، تونل های آبی و... با ریزترین محاسبات مهندسی و زیست محیطی طراحی و ساخته شده اند تا به بهترین شکل ممکن آب شرب و آب مورد نیاز کشاورزی تامین شود. ساخت چنین سازه آبی و سیستم آبرسانی مهندسی شده ای در آن دوران با چنین وسعتی، حیرت آور است. امروزه با وجود آسیب های جدی که به این بنا در طول تاریخ وارد شده است اما همچنان سازه های آبی شوشتر از مهم ترین آثار باستانی موجود شهر شوشتر و کشور ایران به حساب می آید.
تاریخچه سازه های آبی شوشتر
سازه های آبی شوشتر دارای قدمت بسیار طولانی و غنی هستند و ساخت آنها به دوران حکومت هخامنشیان بر ایران برمیگردد. امروز این سازه به عنوان یکی از افتخارات مهندسی ایران باستان به حساب آمده و حتی این بنا بسیار زیبا در یونسکو نیز به عنوان آثار تاریخی برتر ایران ثبت شده است. شهر شوشتر که میزبان این سازه های آبی هیجان انگیز است، دارای پیشینه هزاران ساله می باشد و قدمت آن به بیش از ده هزار سال پیش باز می‌گردد. دلیل شهرت و اهمیت شوشتر در طول تاریخ، مجاورت آن با رودخانه کارون بوده است و از طرفی این شهر با معبد چغازنبیل که یکی از مهمترین مکان ها برای عیلامیان بوده است، در همایسگی بوده و همین موضوع سبب شده تا شوشتر یکی از مهم ترین شهرهای تاریخی ایران نام گیرد. بخش ابتدایی سازه های آبی شوشتر در زمان کوروش کبیر پایه گذاری شد و در دوران هخامنشی که نقطه اوج تمدن هنر و علم ایرانیان بوده است، این سازه آبی با دقت بسیار زیادی طراحی و ساخته شده و بارها و بارها در طول تاریخ و در دوره های ساسانی، سلجوقی، قاجار و حتی پهلوی، این بنا بازسازی شده است. البته در سال ۱۳۴۲ یک سیل بسیار عظیم، آسیب جدی به این سازه آبی وارد کرده است.
معماری سازه های آبی شوشتر
بی شک معماری سازه های آبی شوشتر با توجه به ابزارهای ساده و دانش ابتدایی آن زمان یک شاهکار خارق العاده است. در این سازه آبی به دلیل آب بندی کامل آن، در دل سنگ و ساروج شوشتری، حفره هایی به وجود آمده است تا این سابقه هزاران سال پابرجا باقی مانده و دچار مشکل نشود. یکی از مهم ترین وظایف سازه های آبی شوشتر، انحراف مسیر آب کارون به سمت دیگر بوده است و این کار با ظرافت کاملی در این سازه انجام شده است. در معماری سازه های آبی شوشتر حتی این مسئله نیز مورد توجه قرار گرفته است تا آب در ابتدا از آسیاب آبی عبور کرده و سپس وارد نهرها و تونل ها شود و در پایان مسیر نیز آب به شکل آبشاری بسیار زیبا از فراز صخره ها به داخل حوضچه کوچکی ریخته و آب شرب مردم روستا و همین طور آب لازم برای مصارف کشاورزی را تامین کند.
ویژگی سازه های آبی شوشتر
این سازه آبی فوق العاده نشان می دهد که توجه به سیستم توزیع آب و صرفه جویی در مصرف آن برای ایرانیان حائز اهمیت بوده است. علاوه بر این، معماری و مقاومت این بنا در طول تاریخ یکی از ویژگی‌های بارز و منحصر به فرد این ساختار است. اگر تنها بخواهیم تصور کنیم که چگونه چنین سازه آبی عظیمی ساخته شده است باید به این موضوع توجه داشت که چگونه در دوران هخامنشی با ابزارهای ابتدایی، نهر بزرگی حفر شده و سپس آب را از مسیر اصلی خود منحرف نمودند تا آن را وارد این سازه آبی عظیم کنند. یکی از مهم ترین بخش های معماری سازه های آبی شوشتر در ارتفاع این سازه می باشد که در آن سه حفره بزرگ طراحی شده است تا هر زمان که آب از سطح خاصی بالا می رفت، این سه حفره باعث تخلیه آب می شدند.
بخش های مختلف سازه های آبی شوشتر
این سازه آبی عظیم دارای بخش‌های گوناگونی است که هر یک از این بخش ها عملکرد متفاوتی را در کل سازه برعهده دارد. در این بخش قصد داریم تا مهم ترین قسمت های سازه آبی شوشتر را به شما معرفی کنیم.
پل بند گرگر: پل بنده گرگر بر مسیر رود گرگر ساخته شده بود تا با مسدود کردن آب و ایجاد اختلاف در سطح آب، آن را وارد کانال های سه گانه ای به اسم تونل بلیطی، تونل دهانه شهر و تونل سکوره کنند. این تونل ها در واقع بخشی از آب را به آسیاب هدایت می کردند و سپس باعث راه انداختن چرخ آسیاب می شدند.
بند میزان: شروع عملیات تقسیم آب در سازه های آبی شوشتر از این بند آغاز می شود. بند میزان که به شکل نیم دایره بوده از سنگ و ساروج ساخته و بر روی رود کارون بسته شده است. وظیفه این بند در سازه آبی شوشتر، تقسیم آب بین رودهای گرگر و شطیط می باشد. این بند ۴۰۰ متر طول و 5 ارتفاع دارد و هدف از ساخت آن نیز بالا آوردن سطح آب برای استفاده از منابع آبی در مصارف کشاورزی بوده است. در این بند شاهد ۱۰ دهانه عبور آب هستیم که هر یک از این دهانه ها مثل یک ریل آب را به قسمت های مشخصی هدایت می‌کردند. البته امروزه قسمت هایی از این دهانه ها با شاخ و برگ درختان مسدود شده است و همین مسئله باعث شده تا شاهد فشار آب در دهانه های دیگر باشیم و همین اتفاق باعث آسیب جدی و حتی تخریب این بنای تاریخی شده است.
معابر سیکا: در سازه های آبی شوشتر با معبر هایی به اسم سیکا مواجه هستیم که در واقع بخش هایی از کانال آبرسان بند میزان هستند. وظیفه این معابر آن بود که عبور آب از کانال ها را راحت تر کند. سیکاها در واقع معبری بودند که مردم در آن جا استراحت و تفریح می‌کردند و بهترین گزینه برای گذراندن وقت در آن دوران بوده است.
برج کلاه فرنگی: در انتهای بند میزان یک برج هشت ضلعی و آجری وجود دارد که به بند اشراف کامل داشته و ارتفاع آن در حدود ۷ متر می باشد. بر طبق اسناد تاریخی این برج که به برج کلاه فرنگی شهرت داشته؛ محل دیده بانی نمایندگان حکومت بوده است تا بر روی کار کارگران در بند میزان نظارت کامل و دقیقی داشته باشند. البته امروزه این برج آسیب بسیار جدی دیده است.
آسیاب های آبی: شما در سازه های آبی شوشتر می توانید آسیاب های آبی بسیار زیادی را مشاهده کنید. این آسیاب های آبی نشان می دهند که حکومت ها در طول تاریخ ایران همواره تمرکز بسیار زیادی را بر روی استفاده از انرژی طبیعی گذاشته بودند و سعی می‌کردند تا با استفاده از نیروی آب باعث حرکت در چرخ های آسیاب شوند.
چرخش چرخ آسیاب برای تهیه آرد به کمک کشاورزان می آمده است. طبق اسناد تاریخی در گذشته بیش از ۴۰ آسیاب آبی در محوطه سازه آبی شوشتر وجود داشته است اما امروزه تقریبا نیمی از این آسیاب از بین رفته اند.
پلکان ۴۰۰۰ ساله: در سازه های آبی شوشتر شاهد پله های دست سازی هستیم که باعث اتصال سازه های آبی به بخش مسکونی می شدند. طبق بررسی های صورت گرفته عمر این پلکان به ۴۰۰۰ سال پیش باز می گردد.
آدرس سازه های آبی شوشتر
شما در شهر شوشتر و در میدان کارگر می توانید به سازه های آبی شوشتر دسترسی پیدا کنید. قیمت ورودی برای افراد غیر ایرانی ۵۰ هزار تومان است اما ایرانیان می توانند با قیمت 5 هزار تومان از این بنای تاریخی و باستانی دیدن کنند. ساعت بازدید از سازه های آبی شوشتر برای گردشگران تور داخلی در فصل تابستان از ساعت ۸ الی ۲۰ بوده و در فصل زمستان نیز زمان بازدید بین ساعات ۸ تا 17:30 می باشد.
حرف آخر
اگر به آثار باستانی علاقه مند هستید و دوست دارید تا با بازدید از آثار باستانی به دل تاریخ سفر کنید، سازه های آبی شوشتر یکی از زیباترین و در عین حال هیجان انگیزترین آثار باستانی ایران است که تنها با یکبار مراجعه به آن خواهید دید که ایرانیان گذشته تا چه اندازه در مباحث مهندسی و ساخت سازه تبحر داشته اند.
