عالی قاپو

کاخ عالی قاپو در میدان نقش جهان اصفهان روبه روی مسجد شیخ لطف الله واقع می باشد و دستور ساخت آن شاه عباس بوده است که پس از تغییر پایتخت صفویان، از قزوین به اصفهان صادر شده و ساخت نهایی عالی قاپو به شکل کنونی در حکومت قاجار به پایان رسید.
علت گذاشتن نام عالی قاپو بر روی این نما این است که انتقال درب حضرت علی به این مکان می باشد، عالی قاپو واژه ای ترکی است که به معنای درب بزرگ میباشد.

معماری کاخ عالی قاپو

کاخ عالی قاپو دارای 6 طبقه با ارتفاع 48 متر می باشد، تعداد طبقات به یک اندازه در قسمت های مختلف بنا دیده نمی شود، دید عالی قاپو از قسمت شرق طوری نمایان است که گویی بنا 2 طبقه و غرب 5 طبقه است که هر کدام زیبایی به خصوصی دارد. پس از ورود از دربی بزرگ به طبقه همکف دسترسی دارد که در دوران صفویه به کشیک خانه معروف بوده است. پلکانی مار پیچ در در دو طرف ساختمان قرار دارد که ارتباطی است بین طبقات ساختمان و همچنین وجود پلکانی زیگزاگ که محل عبور شاهان و بزرگان دربار به دیگر طبقات کاخ بود.
آنچه که این بنا را به جاذبه ای دیدنی تبدیل کرده است قدمت تاریخی آن نیست بلکه تزئینات چشم گیر آن است که هر چشمی را به خود خیره می کند. در چندین سال گذشته بنای عالی قاپو با ارتفاع 36 متری تا کف بازار اصفهان، بلندترین عمارت چند طبقه در شهر به شمار می رفت و قامتش بسیار دیدنی بود.

تاریخچه کاخ عالی قاپو

شاه عباس اول در بین سالهای 973 تا 977 خورشیدی پایتخت صفویان را از قزوین به اصفهان منتقل کرد و بنایی به عنوان مقر و دولتخانه ی حکومتی سلاطین صفوی آغاز شد که عالی قاپو را به عنوان در ورودی دولتخانه می شناسیم، در واقع ورودی دولتخانه ی صفوی بود که در ابتدا ساختاری ساده داشته است. نقش عالی قاپو دروازه مرکزی و مدخل قصرهایی را داشت که در دوران صفوی در حومه ی میدان نقش جهان ساخته شدند و گسترش پیدا کردند که این دروازه میدان نقش جهان را به مجموعه دولتخانه و عمارت رکیب خانه، تالار تیموری، تالار طویله، تالار سرپوشیده کاخ چهلستون مرتبط می ساخت. از تاریخ شروع و پایان ساخت عالی قاپو اطلاعاتی در دسترس نیست و شواهدی موجود بیانگر این است که عالی قاپو با زمان ساخت مسجد شیخ لطف الله می باشد، در زمان ساخت مسجد امام در میدان نقش جهان این دو بنا کامل شدند.
کاخ عالی قاپو در بین 70 تا 100 سال در زمان جانشینان شاه عباس دوم و شاه سلیمان و در طی 5 مرحله تکمیل شد و گسترش یافت. در زمان شاه سلطان حسین، آخرین پادشاهد صفوی اسناد کتیبه ای به خط نستعلیق تزئینات طبقه سوم مرمت شده اند که مراحل ساخت از این قرار است که در قالب شعر به تعمیرات سال 1274 اشاره می کنند. حمله ی افغان ها، جنگ های مختلف و انتقال پایتخت از اصفهان و بی توجهی حاکم ها پس از صفویه باعث آسیب این عمارت شد، با این وجود عالی قاپو زیبایی ها و معروفیت خود را دارد و بسیاری از تزئینات بدون هیچ تغییر و دست خوردگی نیز هنوز پا برجاست.

مرحله اول: ساخت یک ورودی 

ساخت بنا تنها به عنوان ورودی سایر بناها و مجموعه کاخ های سلطنتی می باشد در آن زمان کاخ ها ساختمان هایی در میان باغ های سرسبز قرار داشتند و تنها شاه و درباریان به منظور امور تشریفاتی، اداری، قضای و باریابی از آنها استفاده می کردند جالب است بدانید که در این ساختمان ها فضایی برای زندگی شاه، دستگاه مطبخ، اصطبل شاهی و درمانگاه سلطنتی داشتند. در آن زمان ساختمان بازار تنها یک طبقه بود، مغازه ها در انتهای هر دهانه شکل گرفته بودند و قسمت جلوی آن به طرف میدان باز بود که از اندازه فعلی کوچکتر بود تا مورد استفاده اشیای تجاری قرار گیرد.

مرحله دوم گسترش بنا

عواملی مانند گسترده شدن پایتخت و افزایش جمعیت شهری و اهمیت مقر حکومتی باعث گسترش یافتن عالی قاپو شد و طبقاتی به آن اضافه شد، تغییرات انجام شده در طبقه فوقانی یک ردیف ایوان به طرف میدان ایجاد شد که شکل ساختمان را تغییر داد، طاق نمای اطراف میدان دو طبقه شد که طبقات سوم و چهارم و نیم طبقه پنجم در این مراحل تکمیل شدند. بنا در این مرحله از یک ورودی ساده به یک ورودی تشریفاتی تغییر پیدا کرد که در آن از مهمانان شاه پذیرایی می شدند و به تماشای رژه سربازان و مسابقات اجرا شده در میدان مشغول می شدند.

مرحله سوم ساخت سالن موسیقی

در این مرحله بخش های جدیدی به عالی قاپو اضافه شد تا کاخ عالی قاپو بنائی اقامتی برای مهمانان فراهم کنند. سالن موسیقی در آخرین طبقه معروف به سالن موسیقی به بنا اضافه گردید که ساختمان برجی شکل کاخ ایجاد شد که از نظر سازه با دیگر طیقات پایین تفاوت های زیادی داشت و همچنین تزئینات خاص و زیبایی را برای آن در نظر گرفته بودند.

مرحله چهارم افزودن ایوان

به دلیل افزایش یافتن طول کاخ یک پیش آمدگی درشرق بنا ایجاد شد که ایوانی به سمت میدان بود، آن میدان تنها پذیرای چادرهای بازرگانان بود و به عنوان میدان مشق سربازان نیز استفاده می شد و قرفه ی طبقه نمی توانست مکان خوبی برای تماشای این نمایش ها باشد. این اتاق برای نگاه کردن به صف آرایی سربازان و بازی چوگان بسیار عقب بود و دید کافی نداشت. بنابراین تصمیم بر آن شد که حجم دیگری در مقابل بنا ایجاد شود که از راسته ی بازار حدود 7 متر جلوترباشد. در این مرحله بر وسعت ورودی بنا نیز افزودند تا در زمان جشن ها میزبان شایسته ای از مهمانان و سفیران و مقام های عالی رتبه باشند.

مرحله پنجم آخرین تغییرات

در این مرحله 18 ستون به ایوان اضافه شد و سقفی چوبی به روی آن گذاشتند وجود راه پله های شاهی باعث شد تا راه ارتباطی به این قسمت باشند. گفتنی است که ساخت و انجام سیستم آب رسانی برای انتقال آب به بنای عالی قاپو و به خصوص حوض مسی ایوان در این مرحله به پایان رسیده است.در این مرحله ازساخت ساختمان به بهترین نحو ساخته شد که همه ی نیاز های در باریان را بر طرف کرده بود.

آخرین بازسازی عالی قاپو

در سال 1384 داربست هایی در نمای عالی قاپو برای بازسازی اساسی نصب شد که حدود 2 سال طول کشید که اقدامات بسیاری از جمله: استحکام بخشی سقف ایوان ستون دار، تمیز کردن فضولات پرندگان و گرد و غبار و مرمت چینی ها و بازسازی قسمت های تخریب شده، مرمت دیوار نگاره ها انجام شد.

تزئینات داخلی و خارجی بنای عالی قاپو

تزئینات خارجی این بنا به وسیله لچکها، تزئینات خطوط اسلیمی و کاشی های هفت رنگ می باشد و تزئینات داخلی نقش های زیبایی از گل و شکارگاه حیوانات بر روی گچ و یا مینیاتور ها تصویری به سبک نقاشی های رضا عباسی و نقاشان اروپایی که در زمان شاهد سلیمان در دربار صفوی حضور داشتند سبک نقاشی اروپایی توسط نقاشان معروفی مانند آنژل ولوکار می باشد.
کشته بری: در دوران صفویه هنر گچ بری رونق یافت و به دلیل وقت گیر بودن شیوه های موجود آن شیوه های جدیدی به نام کشته بری مرسوم شد. و وجه اشتراک این دو گچ بری بسیار کم است و برجستگی های آن به قدری کم است که به چشم نمی آید. گویی انگار به نقاشی نگاه می کنید تا گچ بری، برای تزئینات کشته بری از 4 عنصر مهم استفاده می شود استفاده می شوند: گچ، گچ سفید، گچ کشته، گچ اصفهان. رنگ های سبز، آبی، مسی و آبی لاجوردی بیشترین رنگ هایی می باشد که در تزئینات عالی قاپو استفاده می شود و بعد از اتمام کار کشته بری برای تثبیت لایه های رنگ، لایه ای امحلول کتیرا را در آب به غلظت 10 درصد به روی کل سطوح می کشیدند، این کار علاوه بر تثبیت رنگ ها سطح نقاشی را یکپارچه می کرد و حالت ماتی داشت. نقش و نگار فرش هم در تزئینات عالی قاپو به چشم می خورد و مقرنس ها، نشانه های ویژه عمارت عالی قاپو به شمار می روند.

تنگ بری

نوعی گچ بری به نام تنگ بری در عالی قاپو استفاده شده است که باعث شاخص تر شدن کاخ عالی قاپو نسبت به کاخ های هم دوره خودش شده است در بخشی از بنا قسمت خارجی اجزای تزئینی به شکل بطری، گلدان، صراحی و ظروف دیگر ساخته شده اند، گردشگران تور اردبیل نیز می توانند این طرح ها را در: در چینی خانه اردبیل بازدید کنند که به شاه اسماعیل اول نسبت داده می شود و در عالی قاپو هم نمود پیدا کرده است.

مقرنس

از مهم ترین تزئینات معماری اسلامی مقرنس ها به شمار می آیند. از تزئینات معماری می باشد که کاربرد آن در بناهای ایرانی، مساجد و آرامگاه ها می باشد و به شکل طبقاتی هستند که بر روی هم ساخته شده اند و در زیر گنبدها و یا درگاه ها دیده می شود. در زمان صفویه مقرنس ها جزو جدا نشدنی تزیینات است و در عالی قاپو می توان آن ها را از تزئینات شاخص شمرد. در عالی قاپو شکل منقرس ها به صورت مثلث تا دوازده ضلعی متغیر می باشد و سطوح خارجی هرکدام به شکل بطری گلدان و ظروف دیگر دیده می شوند.

نگار گری و نقاشی

توجه پادشاهان صفوی به هنر نگاری بسیار بود که این امر موجب رشد نسخ خطی و انتقال آنها به دیوار شد و به همین دلیل است که بسیاری از کارشناسان با ارزش ترین دیوار نگاره ها و رواج آن ها را مربوط به دوره صفویه می دانند. دیوار نگاره های عالی قاپو به سبک نگارگری صفوی هستند که به اندازه های بزرگ بر دیوارها تصویر شده اند. طبق آمار به دست آمده پس از انجام تزئینت نقاشی در زمان شاه عباس دوم زلزله ی بزرگی رخ داد که باعث شد شکاف و ترک های بسیار به وجود آید. به همین دلیل در زمان شاه سلیمان بر روی نقش های دیواری تیشه کای کرده و با اضافه کردن یک لایه گچ، دیوار را برای نقاشی مجدد آماده ساخته اند، به همین دلیل در عالی قاپو با دو لایه از نقاشی رو به رو می شویم.
در کاخ عالی قاپو بساری از نقاشی ها و کاشی های تصویری از نظر موضوع و ترکیب بندی شباهت بسیاری به نگاره های آن زمان دارد که بر این اساس می توان گفت فردی به نام محمد قاسم و دیگر نگارگران در بار بوده اند ، دیوار نگاره ها به صورت گروهی تصویر می کردند، کارهایی از قبیل طراحی، ترکیب بندی، قلم گیری و ساخت وساز صورت ها وظیفه استادان بود و بوم سازی و رنگ آمیزی به شاگردان سپرده می شد.
نقاشی های عالی قاپو امضا و تاریخ ندارند و همین امر باعث شده در شناخت آنها به مشکل مواجه شویم. نقش های پرندگان بر روی دیوار به قدری زیبا و ظریف کار شده اند که گویی یک تذهیب کار آنها را به تصویر کشیده است. 
نقاشی های عالی قاپو به دو دسته تقسیم می شود: نقاشی های تزئینی که شامل گل و بوته، خطوط اسلیمی و پرندگان می شوند که به صورت نقاشی بر جسته در قالب لایه چینی و کشته بری ایجاد شده و رنگامیزی آن ها با آب طلا می باشد.
نقاشی های تصویری و مینیاتوری: این نقاشی ها که بسیارزیبا و جذاب هستند، به سبک استاد رضا عباسی از نقاشان برجسته عصر صفوی و شاگردان وی که به سبک اروپایی نیز در میان آن ها به چشم می خورد. نقاشی های خارجی کار نقاشان اروپایی مانند آنژل ولوکار هستند که در زمان شاه سلیمان در دربار صفوی بودند.
تزیینات نقاشی طبقات اول، دوم، چهارم و پنجم نقاشی های لایه چینی و کُشته بری هستند؛ اما در طبقات سوم و ششم نقاشی های مینياتور تصویری ایرانی و اروپایی نیز به چشم می خورد.
استفاده از شیوه تمپرا:
برای نقاشی های دوره ی صفویه از از شیوه تمپرا استفاده می کردند. تمپرا نوعی رنگ محلول در آب است که حالتی چسبنده دارد و در نقاشی دیوار از آن استفاد می شود. بر اساس مطالعات انجام شده بر روی تمپراهای دوران صفوی، لایه های اصلی آن عبارت اند از تکیه گاه، آستر، شامل بستر زیرین و رویه ، لایه تدارکاتی یا لایه بوم کننده، لایه های رنگ و محافظت کننده.

کاشی کاری

در دوران اسلامی کاشی کاری به دو صورت انجام می شد: تزئین بنا در زیبا ترین رنگ و نگار و استحکام بخشی و مقاومت بنا در مقابل پدیده های طبیعی مانند: باد، باران و سرما.
جلوه های کاشی کاری که در بناهای مذهبی وجود دارد. کاشی کاری در دوران صفویه به بناهای غیر مذهبی هم راه یافت که عالی قاپو از این بنیان جدا نبود. دیواره های کاشی کاری عالی قاپو در مسیر های داخلی و خارجی بنا قرار گرفته اند که با معماری آن همخوانی دارد، واز دو کاشی موازی به رنگ سیاه و فیروزه ای تشکیل شده است. در کاشی کاری عالی قاپو نقش های هندسی و تزئینات گل و برگی به چشم می خورد. تزئین پله های عالی قاپو با کاشی های هفت رنگ می باشد و نقش گل هایی بر زمینه زرد روشن دارند.

لایه چینی و طلا کاری

در دوران صفویه لایه چینی رواج پیدا کرد و به نحوی ایده ال در عالی قاپو انجام شد که دیوارها، طاق ها و سقف از تزئینات طلا بوده که دارای ارزش بسیاری داشته اند. در لایه چینی پس از سوزنی کردن طرح مورد نظر آن را به کمک پودر ذغال به روی دیور می اندازند که به وسیله قلم مو و آب مرکب رقیق تثبیت می شود. در مرحله آخر لایه چینی و طلا کاری می کنند که در آن حاشیه 3 سانتی متری اطراف نقاشی از قسمت هایی از تاج و سربند و غیره به وجود می آید. طلا چسبانی بر روی اثر مرحله ای حساس به شمار می رود و جلوه ای دیدنی به تزئینات می بخشد.

نوشته هایی بر روی دیوار عمارت

اشعار و نوشتهای بسیاری در عالی قاپو نقش بسته بودند که امروزه فقط کلمات و مصرع هایی از آنها قابل خواندن است. این نوشته از تعمیرات با اضافات دوره شاه سلطان حسین سخن می گوید.

نکاتی در مورد کاخ عالی قاپو اصفهان

• از دیگر بخش های دیدنی کاخ عالی قاپو که به دو قسمت جلویی و مدخل عمارت و ساختمان اصلی کاخ تقسیم می شود. 
• طبقه اول که در زمان قدیم پنج در ورودی داشت که مهم ترین آنها به میدان نقش جهان وصل می شد و امروزه نیز بازدیدکنندگان از همین درب وارد می شوند.

از دیگر درهای بنا عبارت است از: در چهار حوض در قسمت شمال، در شهری معروف به در دروازه شهر و دروازه دولت در غرب، درب حرمسرا در جبه خانه ی موسوم به در مطبخ.

• شاردن جواهر فروش و جهانگرد فرانسوی می گوید:

کاخ عالی قاپو بزرگترین کاخی است که می توان در پایتخت بازدید کرد که به دلیل درب بزرگ رو به میدان آن به عالی قاپو مشهور بوده و مردم احترام و ارزش خاصی برای این بنا قائل هستند. برخی از اعتقادات مردم بیانگر این است که درب مزبور از نجف اشرف و از مقبره علی ابن ابی طالب به ای مکان آورده شده و به همین جهت به نام عالی قاپو (باب عالی) نیز معروف است.

• طبقه دوم جایگاه سیستم آبرسانی:

گنبد 11 متری طبقه اول، اولین نیم طبقه ساختمان یا طبقه دوم را هم در بر می گیرد. در این فضا اتاق ها و راهروهایی وجود دارند که با هم قرینه اند در ضلع شمالی این بخش سیستم آبرسانی و حوض و منبع آب قرار دارد و به عنوان اصلی ترین بخش سیستم آبرسانی یاد می کنند.

• سالن مرکزی طبقه سوم:

در این طبقه در و پنجره چوبی مزین مزین به هنر گره چینی دارد.

• ایوان ستوندار:

پس از طی نمودن 45 پله شاهی، در طبقه سوم که ارتفاع آن 28 متر می باشد به یکی از بخش های زیبای کاخ بر می خوریم، ایوان بزرگی با 10 متر ارتفاع و 18 ستون چوبی بلند که به آن تالار یا ایوان ستوندار می گویند. این ستون ها در 6 ردیف 3 تایی قرار دارند که از یک تنه ی چنار برای هریک استفاده شده است و به تازگی برای استحکام بخشی، آهن گذاری شده اند. در کف و ما بین ستون ها با تیر های چوبی، شناژبندی شده تا استحکام بنا در سطح خوبی باقی بماند، ایوان از 3 جهت باز است و اتاقی چوبی در آن به چشم می خورد که در گذشته در صورت نیاز اطراف ایوان را با پرده می پوشاندند.

• در سال 1053 هجری، شاه عباس دوم به میرزا تقی الدین محمد، وزیر اعظم دستور ساخت تالار عالی قاپو در میدان نقش جهان را داد و در سال 1053 هجری ساخت این تالار شروع شد و در زمان کمی به پایان رسید. 
• دیوارهای تالار دارای 2 پوشش تزئینی می باشد که اول مربوط به شاه عباس دوم و دیگری در زمان شاه سلطان حسین شکل گرفته است. براساس نوشته ی برخی از جهانگردان، در گذشته ستون ها و دیوار انتهای ایوان پوشیده از آیینه کاری بودند و سقفی با صفحات بزرگ نیز بر فراز آنها استوار بود.
• در وسط ایوان عالی قاپو حوضی مسی با ابعاد 7 در 5 و نیز عمق 60 سانتی متر وجود دارد که با  7 قطعه مس پرچ شده است و در مرکز آن نظر همه را به خود جلب می کند.
• در وسط حوض 3 فواره سنگی وجود داشته است که امروزه اثری از آنها دیده نمی شود. منبع در ارتفاع 5 متری حوض تعبیه شده است و در گوشه ی حوض دریچه ای برای تخلیه آب استفاده می شده است و بر روی سنگ های مرمر سوراخ هایی تعبیه کرده اند تا آب تخلیه شود و آب به فضای داخل حوض انتقال پیدا نکند. برای ستون های حوض از پایه های سنگی استفاده شده است تا از پوسیدگی و آسیب به ستون های حوض جلوگیری شود. گفته شده است که این حوض توسط شیخ بهایی ساخته شده و علاوه بر زیبایی و انعکاس سقف چوبی عالی قاپو در آن، خنکی هوا را در زیر این سقف چوبی را هم به ارمغان می آورده است.
• در پشت ایوان عالی قاپو تالار بزرگی وجود دارد که نقاش های زیبا و چشم گیری بر روی دیوارهایش نمایان است که جهانگردان خارجی و نمایندگان کشورهای مختلف از این ایوان به عنوان جایگاهی برای تماشای مسابقات مختلف و بازی های مربوط به آن زمان مانند چوگان، چراغانی، آتش بازی و نمایش های میدانی یاد می کنند. می توان گفت که این قسمت محل ارتباط شاه با مردم به شمار می رفته و در مواردی به عنوان محل کرسی خطابه و دبدار شاه با مردم نیز از آن استفاده شده است.
• گردشگران در پشت تالار که بایستند، گنبد زیبا و ساده توحید خانه را می بینند، بنایی خارج از میدان نقش جهان که در دوران صفوی محل اجتماع صفویان و درویش ها بوده و در حال حاضر در مدان حیاط دانشگاه خود نمایی می کند.

درب عالی
عالی قاپو قصری در میدان نقش جهان است، این بنای 6 طبقه آسانسور ندارد چرا که در قرن 18 زمانیکه کاخ ساخته شد، این وسیله اختراع نشده بود. در تالار موسیقی فرو فتگی مدور و عمیق در دیوار ها به چشم می خورد که تنها ارزش زیبایی شناختی دارند بلکه نیز به صورت آکوستیک عمل می کنند.
عالی قاپو در میدان نقش جهان قرار دارد که گردشگران تور اصفهان می توانند در این شهر زیبا و تاریخی از مکان های دیگری مانند: بازار اصفهان، سی و سه پل، سر در قیصریه نیز دیدن کننند.

اطلاعات بازدید از عالی قاپو

همه روزه به جزء 14 خرداد، 21 رمضان، تاسوعا و عاشورای حسینی، 28 صفر، 25 شوال (شهادت امام جعفر صادق)
ساعت بازدید:
9 تا 19 در شش ماه اول سال و 9 تا 17 در شش ماه دوم سال
بهای بلیط:
3000 تومان برای اتباع ایرانی و 20000 تومان برای گردشگران خارجی می باشد.
دسترسی:
استان اصفهان، شهر اصفهان، ضلع غربی میدان نقش جهان، گرد شگران تور اصفهان برای بازدید از این مکان می توانند از وسایل نقلیه عمومی مانند تاکسی، مترو و اتوبوس نیز استفاده کنند.