آرامگاه حافظ

شیراز به‌عنوان یکی از شهرهای قدیمی و زیبای ایران، جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی بسیاری را در خود جای داده که آرامگاه حافظ یکی از این جاذبه‌هاست. سالانه گردشگران بسیاری برای بازدید از این مکان به این شهر سفر کرده و ساعات خوشی را در فضای دلنشین و عرفانی آن سپری می‌کنند. در این مطلب قصد داریم همه چیز را درباره این جاذبه گردشگری بررسی کنیم. اگر شما هم علاقه‌مند به کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه هستید، با ما تا انتهای این مطلب از وب‌سایت لحظه آخر با ما همراه باشید.

شیراز و آرامگاه حافظ

آرامگاه خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدین شیرازی، ملقب به حافظ را باید یکی از جاذبه‌های گردشگری شیراز دانست که با آن حافظیه نیز می‌گویند. به این مکان آرامگاه خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدین شیرازی است. این جاذبه گردشگری در شمال شهر شیراز و جنوب دروازه قرآن قرار گرفته است. این مکان به طور کلی دارای دو صحن شمالی و جنوبی است که توسط یک تالار مجزا از هم جدا شده‌اند. در مجموعه حافظیه چهار در برای ورود و خروج طراحی شده که در اصلی آن در ضلع جنوبی، یک در در شمال شرقی و دو در نیز در ضلع غربی این مجموعه قرار گرفته است.

تالاری که دو صحن شمالی و جنوبی آرامگاه حافظ را از یکدیگر جدا می کند، مربوط به دوره زندیه است و حدود 56 متر طول و 8 متر عرض دارد. در این تالار 20 ستون سنگی، هر یک به ارتفاع 5 متر وجود دارد. این محوطه دارای چهار ستون به همراه چهار اتاق بوده که البته بعدها دو اتاق حذف و 16 ستون به آن اضافه شده است. درحال حاضر یکی از اتاق‌های تالار حافظیه در شرق و دیگری در غرب آن قرار دارند که به ترتیب متعلق به سازمان میراث فرهنگی و دفتر اصلی آرامگاه هستند.

حافظ شناسی

خواجه شمس‌الدین محمد، فرزند بهاءالدین شیرازی با تخلص حافظ، یکی از شاعران معروف پارسی زبان است. این شاعر القاب دیگری همچون لسان الغیب، لسان العرفا، ترجمان الاسرار و ناظم الاولیا نیز دارد. حافظ در سال 727 هجری قمری در شیراز و در خانواده‌ای متوسط از لحاظ مالی به دنیا آمد. او در نوجوانی کل قرآن کریم و 14 روایت آن را حفظ بود و به همین دلیل بعدها به نام حافظ تخلص یافت. او در سال 792 هجری قمری چشم از جهان فروبست.

حافظ در طول زندگی خود با سرودن اشعار ارزشمند و غزلیات بسیار، به یکی از بزرگان و نام‌آوران ادب در جهان و همچنین شاعر بزرگ قرن هشتم هجری قمری تبدیل شد. در قرن های هجدهم و نوزدهم میلادی نیز، ترجمه اشعار و سروده‌های این شاعر به زبان‌های اروپایی باعث شد نام او به محافل ادبی غرب نیز راه یابد و شهرتش دو چندان شود. آوازه این شاعر رفته رفته جهان را در بر گرفت به طوری که نام حافظ همواره با فرهنگ و ادب پارسی گره خورده و آرامگاه وی به یک جاذبه توریستی و چه بسا زیارتگاهی برای عاشقان شعر و ادبیات در سطح جهان تبدیل شده است. هر سال در تاریخ بیستم مهر ماه، مراسم بزرگداشتی در شیراز و در آرامگاه حافظ با حضور پژوهشگران ایرانی و خارجی برای این شاعر برگزار می‌شود، این تاریخ در تقویم رسمی ایران، روز بزرگداشت حافظ نام‌گذاری شده است.

تاریخچه ساخت آرامگاه حافظ

آرامگاه حافظ برای اولین بار در سال 856 هجری قمری (برابر با 1452 میلادی)، یعنی حدود 64 سال پس از فوت او توسط فردی به نام شمس‌‌الدین محمد یغمایی، حاکم وقت فارس ساخته شد. او بر سر مزار حافظ، عمارت گنبدی شکل بنا کرد و در نزدیکی بنا نیز حوض بزرگی ساخت که آب موجود در آن از آب رکن‌آباد شیراز تأمین می‌شد. در طول ادوار گذشته افراد مختلف تغییرات بسیاری در ساختار این بنا ایجاد کردند تا به شکل امروزی در آمده است. در ادامه روند مرمت و بازسازی این جاذبه تاریخی را از گذشته تاکنون مورد بررسی قرار خواهیم داد.

اولین بازسازی در دوره صفویه و افشاریه

در اوایل قرن یازدهم هجری قمری یعنی بعد از حدود 240 سال، آرامگاه حافظ توسط شاه عباس صفوی بازسازی شده و پس از آن نیز در دوره افشاریه، نادر شاه افشار بار دیگر این بنا را مورد مرمت و بازسازی قرار داد.

بنایی به سبک معماری دوره زندیه

سبک معماری آرامگاه حافظ، برگرفته شده از سبک معماری اسلامی رواج یافته از دوره زندیه است. این موضوع بیشتر به خاطر تغییراتی است که کریم خان زند در دوره حکومت خود، بر روی آرامگاه حافظ ایجاد کرد. او روی تربت حافظ سنگی از جنس مرمر قرار داد که این سنگ هم اکنون نیز در آرامگاه وجود داشته و بر روی آن دو غزل از سروده‌های حافظ به خط نستعلیق توسط آقاسی بیک افشار (از خطاط‌ها به‌نام آذربایجان) حک شده است، مطلع (دو بیت آخر شعر) این دو غزل به شرح زیر است:

غزل اول

مژده وصل تو کو کز سر جان برخیزم طایر قدسم و از دام جهان برخیزم

غزل دوم

ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش پیوسته در حمایت لطف اله باش

علاوه بر این کریم خان زند تالاری در ورودی ساختمان آرامگاه بنا کرد که از چهار ستون سنگی همسان تشکیل می‌شده و ضلع جنوبی آن به آرامگاه، ضلع شمالی آن به اتاقکی کوچک و ضلع شرقی و غربی آن نیز به محوطه بیرون منتهی می‌شد. همچنین به دستور این پادشاه عادل در محوطه آرامگاه باغ بزرگ و سرسبزی احداث شد که به زیبایی و شکوه بنا افزوده است.

معرفی آرامگاه های شاعران بزرگ ایران

آرامگاه بابا طاهرآرامگاه سعدیآرامگاه فردوسیآرامگاه خیام

ساخت کوشک بر سر مزار حافظ در دوره قاجار و پهلوی

بعد از دوره زندیه، آرامگاه حافظ بار دیگر دستخوش تغییرات بسیاری شد. در سال 1235 هجری شمسی این آرامگاه مجدد توسط ابوالفتح میرزا مویدالدوله و در سال 1257 هجری شمسی نیز توسط فرهاد میرزا معتمدالدوله، حاکمان وقت فارس نوسازی شد. فرهاد میرزا معتمدالدوله علاوه بر نوسازی، یک کوشک چوبی نیز (اتاقکی که معمولا بر سر مراز درگذشتگان ساخته می شود) به سبک معماری قاجار دور تا دور مقبره بنا کرد. بعد از 21 سال یعنی در سال 1278 هجری شمسی فردی به نام اردشیر که یک زرتشی یزدی بود، کوشک دیگری بر سر مزار حافظ ساخت که بعدها سید علی اکبر فال اسیری این کوشک را به خاطر زرتشی بودن سازنده آن تخریب کرد.

آرامگاه حافظ به مدت چهار سال به همان شکل مخروبه باقی ماند تا این که در سال 1280 هجری شمسی، حاکم فارس ملک منصور میرزا به همراه علی اکبر مزین‌الدوله اقدام به بازسازی دوباره این بنا کرده و کوشک دیگری از جنس آهن برای مقبره ساختند و کتیبه‌ای نیز روی آن قرار دادند. آخرین باری که آرامگاه حافظ در دوره پهلوی بازسازی شد مربوط می‌شود به زمانی که فرج‌الله بهرامی ملقب به دبیر اعظم (استاندار وقت فارس) در سال 1310 هجری شمسی، سنگی بزرگ بر سر در دیوار ضلع جنوبی آرامگاه تعبیه کرده و برای آبادی باغ نارنجستان آن تلاش های بسیاری کرد.

احداث آرامگاه جدید در قرن معاصر

در سال 1314 هجری شمسی رئیس اداره فرهنگ شیراز یعنی سرهنگ علی ریاضی دستور ساخت بنای جدیدی را برای آرامگاه حافظ صادر کرد. پروژه ساخت بنای جدید یک سال بعد، به همت علی اصغر حکمت و نظارت علی سامی و همچنین طراحی یک معمار و باستان شناس فرانسوی به نام آندره گدار آغاز شد. ساخت این بنا با الگوبرداری از عناصر معماری عصر زندیه و به وسیله ماکسیم سیرو (کارشناس معماری فرانسوی) به اتمام رسید.

تغییرات در دوره جمهوری اسلامی

بعد از انقلاب نیز آرامگاه حافظ یک بار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. مراحل این بازسازی در سال 1386 هجری شمسی کلید خورد و طی آن بخش‌های خراب ساختمان‌های اطراف مرمت شدند، همچنین مقبره‌ها و باغ‌های اطراف آرامگاه به هم وصل شده و یک پاک‌سازی کلی روی سطح مسی بارگاه گنبدی شکل بنا صورت گرفت.

حافظیه مجموعه ای از سمبل ها

آرامگاه حافظ به گونه‌ای ساخته شده که با برداشتن هر قدم به سمت این مجموعه، به نمادی منحصر به فرد بر می‌خورید. در ادامه با لیستی از نمادهای حافظیه همراه شما خواهیم بود:

نماد اسارت در جهان صنعتی و مدرن: آرامگاه حافظ بین چهارراه حافظیه و چهارراه ادبیات شیراز، یکی از شلوغ‌ترین و پرترددترین خیابان‌های شهر واقع شده است. از آن جایی که این آرامگاه از خیابانی که در آن قرار دارد هیچ نمایی نداشته و کاملا در آن محو شده است، این بنا را نمادی از اسارت افکار و اندیشه‌های عرفانی در جهان صنعتی و مدرن می‌دانند.

نماد ظواهر فریبنده دنیوی: برخی از افراد که با نگاه موشکافانه‌تری به این آرامگاه نگریستند، ضلع جنوبی این مجموعه را نماد دنیای مادی و ظواهر فریبنده آن می دانند که با رسیدن به بنای شکوهمند آرامگاه آدمی از این اسارت رهایی یافته و به معراج عرفانی دست می یابد.

گنبد آرامگاه، مظهر و نشانه ای از آسمان: جالب است بدانید در نمادشناسی آرامگاه حافظ، سقف گنبدی شکل بنای آن را مظهر و نشانه آسمان می‌دانند. این گنبد به شکل کلاه درویشان مردمان ترک زبان است و در معماری آن رنگ‌ها و نقش‌های بسیار به کار برده‌اند.

قسمت های مختلف مجموعه

حافظیه از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است. قسمت‌های مختلف این مجموعه عبارت‌اند از آرامگاه حافظ، محوطه شمالی، محوطه جنوبی، حیاط غربی، حیاط شرقی، حیاط جنوبی، رواق چهار ستونه، آرامگاه خاندان قوام، آب انبار و غیره. در ادامه این بخش هر قسمت را به اختصار به شما معرفی خواهیم کرد.

محوطه شمالی مجموعه حافظیه

محوطه شمالی مجموعه حافظیه شامل بنای آرامگاه، باغچه درختان نارنج، کتابخانه، بخش حافظ‌شناسی و فروشگاه محصولات فرهنگی است. همچنین در این محوطه دو حوض بزرگ مستطیل شکل غربی و شرقی وجود دارد که منبع تامین آب حوض‌های بزرگ موجود در باغ ورودی هستند.

کتابخانه حافظیه

کتابخانه حافظیه در محوطه شمالی این مجموعه قرار دارد. این کتابخانه حدود 440 مترمربع مساحت داشته و بیش 10 هزار جلد کتاب در آن نگهداری می‌شود. کتابخانه حافظیه به‌عنوان مرکز حافظ شناسی آرامگاه نیز شناخته می‌شود.

آرامگاه حافظ

مقبره حافظ در ارتفاع یک متری زمین قرار گرفته و دور تا دور آن پنج پله به صورت مدور دسترسی افراد را به داخل آرامگاه ممکن می‌سازد. بر فراز مقبره سقفی گنبدی شکل مسی به رنگ سبز خودنمایی می‌کند که روی آن توسط کاشی‌های رنگی معرق کاری شده است. بر روی مقبره هشت ستون سنگی نیز جهت اتصال گنبد به زمین ساخته شده که هر یک پنج متر ارتفاع داشته و منتهی الیه همگی آنها سنگ تراشی و تزیین شده است. شاید جالب  بدانید که ستون‌های امروزی آرامگاه با الهام‌گیری از شکل ستون‌های بناهای دوره کریم خان زند ساخته شده‌اند. زیر سقف گنبدی بنا و روی سنگ مزار، ابیاتی از حافظ حک شده که مطلع هریک به شرح زیر است:

غزل نوشته شده در قسمت زیرین سقف:

حجاب چهره جان می‌شود غبار تنم خوشا دمی که از آن چهره پرده برفکنم

متن نوشته شده در بالای سنگ مزار:

انت الباقی و كل شی هالک

در خط پایین متن پیشین غزلی با مطلع زیر وجود دارد:

مژده‌ وصل تو كو كز سر جان بر خیزم طایر قدسم و از دام جهان برخیزم

دور تا دور قاب سنگی مزار نیز غزل هایی با بیت های آغازین زیر به چشم می‌خورد:

ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش پیوسته در حمایت لطف اله باش

بر سر تربت ما چون گذری همت خواه كه زیارتگه رندان جهان خواهد بود

چراغ اهل معنی خواجه حافظ بجو تاریخش از خاک مصلی

حیاط جنوبی آرامگاه حافظ

حیاط جنوبی آرامگاه مکانی است که ورودی اصلی در آن قرار داشته و برای رسیدن به مقبره باید از آن عبور کرد. در مرکز این محوطه تالار ورودی دالان مانندی به چشم می‌خورد که دو حوض بزرگ مربع مستطیل شکل این محوطه را به دو راهرو برای عبور بازدید کنندگان تقسیم کرده است. همچنین در ضلع شرقی و غربی این محوطه دو نارنجستان بزرگ به مساحت 2450 مترمربع وجود دارد. در ورودی و دیواره‌های جنوبی آرامگاه از نرده‌های آهنی ساده و یک شکل ساخته شده‌اند و بر روی یکی از دیواره‌های تالار محوطه جنوبی غزلی با مطلع زیر حک شده است:

گلعذاری ز گلستان جهان ما را بس زین چمن سایه آن سرو روان ما را بس

مساحت کلی محوطه جنوبی از در ورودی مجموعه تا پله‌های رواق میانی حدود 9983 مترمربع است.

رواق چهار ستونه

در دوره کریم خان زند رواقی با چهار ستون در مجموعه آرامگاه حافظ ساخته شد که هم اکنون این رواق به تالاری وسیع با 20 ستون سنگی بلند تبدیل شده و حدود 56 متر طول و هفت متر عرض دارد. چهار ستونی که در دوره کریم خان در این رواق ساخته شده بود نیز هم اکنون در وسط تالار قرار گرفته‌اند. دیواره‌هایی که ستون‌های رواق را به سقف آن متصل می‌کند از جنس سنگ مرمر بوده و بر روی آنها تعدادی کتیبه به رنگ آبی فیروزه‌ای قرار گرفته است. روی یکی از این کتیبه‌ها بیتی از غزل‌های حافظ به خط میرعماد (از خوشنویسان پرآوزه ایرانی) توسط هنرمندان شیرازی نگاشته شده که این شعر به شرح زیر است:

روضه خلد برین خلوت درویشان است مایه محتشمی خدمت درویشان است.

آب انبار

آب انبار حافظیه درست زیر رواق چهار ستونه قرار گرفته است. این آب انبار به صورت یک کانال در مرکز رواق قرار دارد و مجموعه حافظیه را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند.

آرامگاه خاندان قوام

در ضلع غربی رواق بیست ستونه آرامگاه قوام‌السلطنه (از سیاستمداران دوره پهلوی) قرار دارد که دو اتاق نیز در کنار آن وجود دارد. علاوه بر این شش اتاق نیز در این محوطه به چشم می‌خورد که سه اتاق به آرامگاه خاندان قوام و سه اتاق به نگهداری آثار هنری نظیر میناکاری، معرق‌سازی، مینیاتوری و نقاشی اختصاص دارد.

حیاط شرقی حافظیه

در ضلع شرقی محوطه شمالی مجموعه حافظیه، دیوار بزرگی با چهارده طاق‌نما وجود دارد که آرامگاه خاندان معدل و فربود شیرازى نیز در همین قسمت قرار گرفته است. بر روی این دیوار دو غزل زیبا از سروده‌های حافظ حک شده که مطلع آنها به شرح زیر است:

غزل اول:

مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو

غزل دوم:

عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت که گناه دگران بر تو نخواهند نوشت

آرامگاه‌هایی که در این بخش وجود دارد، در سال 1386 هجری شمسی توسط میراث فرهنگی شیراز به مجموعه حافظیه اضافه شده و امروزه از آن به عنوان محل گردهمایی انجمن دوستداران حافظ استفاده می‌شود.

حیاط غربی حافظیه

پشت آرامگاه خاندان قوام فضای سبز نسبتا کوچکی وجود دارد و در مرکز آن نیز حوضی عمیق قرار گرفته است. همچنین آرامگاه غلامحسین صاحب دیوانی (از مالکان شیراز و همسر دوم تاج‌الملوک پهلوی) نیز در این محوطه قرار دارد.

آدرس و مسیر دسترسی به آرامگاه حافظ

آدرس آرامگاه حافظ: استان فارس، شهر شیراز، میدان حافظیه، بلوار آزادی، مجموعه حافظیه

مترو شیراز: بین وسایل نقلیه عمومی مترو سریع‌‍ترین راه برای دسترسی به آرامگاه حافظ است. گردشگرانی که این روش را برای رفتن به آرامگاه حافظ انتخاب می‌کنند، ابتدا باید خود را به یکی از ایستگاه‌های مترو شیراز رسانده و در ایستگاه زندیه آن پیاده شوند. از ایستگاه مترو زندیه تا آرامگاه حافظ حدود 3.5 کیلومتر فاصله وجود دارد که برای طی این مسیر می‌توانید از تاکسی یا اتوبوس‎های خط «پایانه شهید دستغیب – بلوار نارنجستان» ایستگاه حافظیه استفاده نمایید. خوب است بدانید طی کردن مسافت ایستگاه مترو زندیه تا آرامگاه حافظ حدود 11 الی 14 دقیقه زمان می‌برد.

اتوبوس: یکی دیگر از وسایل نقلیه عمومی که در شیراز شما را به آرامگاه حافظ می‌رساند، اتوبوس است. در نزدیکی آرامگاه حافظ دو ایستگاه اتوبوس (ایستگاه حافظیه و ایستگاه چهارراه حافظیه) گردشگران را به آدرس آرامگاه حافظ می‌رساند. در ادامه خطوط منتهی به ایستگاه‌های نام برده را شرح می‌دهیم:

ایستگاه حافظیه | پایانه شهید دستغیب – بلوار نارنجستان،  پایانه شهید دستغیب – پایانه نارنجستان، میدان گلستان – پایانه نمازی

چهارراه حافظیه | میدان کلبه – میدان ارم، پایانه ولیعصر – رکن آباد و زیبا شهر

اطلاعات بازدید از آرامگاه حافظ

ساعات بازدید: 6 ماه اول سال از ساعت 7:30 الی 22:00، 6 ماه دوم سال از ساعت 8:00 الی 21:30

هزینه بازدید: برای گردشگران داخلی: 3 هزار تومان، برای اتباع خارجی: 20 هزار تومان

شماره تماس مجموعه : 2284552-071

جاذبه های گردشگری اطراف حافظیه

اگر بازدید چند مورد از جاذبه‌های گردشگری تور شیراز را در برنامه سفر خود به این شهر قرار داده‌اید، بهتر است اطلاعاتی نیز در رابطه با جاذبه‌های گردشگری اطراف آرامگاه حافظ در اختیار داشته باشد. در ادامه به تعدادی از این موارد اشاره می‌کنیم:

• آرامگاه سعدی، فاصله تا آرامگاه حافظ: حدود 3.7 کیلومتر (8 دقیقه با ماشین)
• باغ جهان نما، فاصله تا آرامگاه حافظ: حدود 750 متر (2 دقیقه با ماشین)
• موزه هفت تنان، فاصله تا آرامگاه حافظ: حدود 550 متر (2 دقیقه با ماشین)
• پارک کوهپایه، فاصله تا آرامگاه حافظ: حدود 1.8 کیلومتر (4 دقیقه با ماشین)

چرا باید در سفر به شیراز از حافظیه دیدن کنیم؟

در این مقاله همه چیز  را درباره حافظیه بررسی کردیم. اگر گذرتان به شهر شیراز افتاد باید حتما سری هم به حافظیه بزنید. دیدن این جاذبه علاوه‌براینکه عرض ارادتی به یکی از بزرگ‌ترین شاعران زبان فارسی است، از نظر هنر معماری و تاریخ هم اهمیت دارد. اگر نکته دیگری درباره این موضوع وجود دارد که در این مطلب بدان اشاره نشد، حتما آن را با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید تا دیگران هم بهره ببرند. امید است این مطلب برایتان مفید بوده باشد و بتوانید از آن استفاده کنید.