آرامگاه حافظ

شهر شیراز پایتخت فرهنگی ایران باستان می باشد و جاذبه های تاریخی و فرهنگی بسیاری را در خود جای داده است. آرامگاه حافظ یکی از جاذبه های نام آشنا و معروف این شهر بوده و سالانه گردشگران بسیاری برای بازدید از آن به شیراز سفر کرده و ساعات خوشی را در فضای دلنشین و عرفانی این مکان سپری می نمایند. اگر سفر به شیراز و بازدید از آرامگاه حافظ را در برنامه خود قرار داده اید، مطالعه این مطلب از سایت لحظه آخر را به شما پیشنهاد می کنیم.

شیراز و آرامگاه حافظ

شهر شیراز اغلب برای مردم ایران و گردشگران خارجی، یادآور تاریخ کهن و میراث ارزشمند به جای مانده از فرهنگ، ادب و هنر ایرانی است. این شهر زادگاه بزرگان بسیاری همچون حافظ، سعدی، قطب الدین شیرازی، سیمین دانشور و ملاصدرا می باشد و بنا های تاریخی و گران بهای بسیاری را در دل پرورانده که مجموع این ویژگی ها، شیراز را به یکی از اصلی ترین قطب های گردشگری ایران تبدیل کرده است. در میان این همه زیبایی در شهر بهار نارنج، چیزی که بازدید آن بیش از همه به گردشگران پیشنهاد می شود، حافظیه یا همان آرامگاه خواجه شمس الدین محمد بن بهاءالدین شیرازی است.

 آرامگاه حافظ در مناطق شمالی شهر شیراز و جنوب دروازه قرآن آن واقع شده است. این مجموعه دارای مساحتی در حدود  20000 مترمربع بوده و از بخش ها و قسمت های مختلفی تشکیل شده است. این مکان به طور کلی دارای دو صحن شمالی و جنوبی است که توسط یک تالار مجزا از هم جدا شده اند. در مجموعه حافظیه 4 در برای ورود و خروج طراحی شده که درب اصلی آن در ضلع جنوبی، یک درب در شمال شرقی و دو درب نیز در ضلع غربی این مجموعه قرار گرفته است.

تالاری که دو صحن شمالی و جنوبی آرامگاه حافظ را از یکدیگر جدا می کند، مربوط به دوره زندیه بوده و حدود 56 متر طول و 8 متر عرض دارد. تالار حافظیه شامل 20 ستون سنگی، هر یک به ارتفاع 5 متر است، البته لازم به ذکر است که در گذشته این محوطه دارای 4 ستون به همراه 4 اتاق بوده که بعد ها 2 عدد از اتاق های این محوطه حذف و 16 ستون به آن اضافه شده است. یکی از اتاق های تالار حافظیه در شرق و دیگری در غرب آن قرار گرفته اند که به ترتیب متعلق به سازمان میراث فرهنگی و دفتر اصلی آرامگاه می باشند. همان طور که پیشتر اشاره کردیم تالار آرامگاه حافظ در زمان حکومت دوره زندیان ساخته شده و به طبع از معماری زیبای ایرانی – اسلامی آن دوره بهره مند است.تا این بخش سعی کردیم اطلاعات مختصری درباره موضوع مقاله در اختیار کاربران عزیز قرار دهیم، اما قبل اینکه بخش های مختلف آرامگاه حافظ را مورد بررسی دهیم، قصد داریم کمی درباره خود حافظ و این که چرا آرامگاه وی امروزه به یک جاذبه توریستی تبدیل شده صحبت کنیم، بدین منظور توجه شما را به بخش بعدی مقاله جلب می نماییم.

حافظ شناسی

خواجه شمس الدین محمد فرزند بهاء الدین شیرازی، یکی از شاعران معروف پارسی زبان بوده و تخلص او حافظ است. این شاعر دارای القاب دیگری همچون لسان الغیب، لسان العرفا، ترجمان الاسرار و ناظم الاولیا نیز می باشد. حافظ در سال 727 هجری قمری در شیراز و در خانواده ای متوسط از لحاظ مالی، به دنیا آمده و در نوجوانی کل قرآن کریم و 14 روایت آن را حفظ کرد، به همین دلیل بعد ها به نام حافظ تخلص یافت. او در سال 792 هجری قمری چشم از جهان فروبست. حافظ در طول زندگی خود با سرودن اشعار ارزشمند و غزلیات بسیار، به یکی از بزرگان و نام آوران ادب در جهان و همچنین شاعر بزرگ قرن هشتم هجری قمری تبدیل شد، در قرن های هجدهم و نوزدهم میلادی نیز، ترجمه اشعار و سروده های این شاعر به زبان های اروپایی باعث شد نام او به محافل ادبی غرب نیز راه یافته و وی شهرتی دوچندان به دست آورد. آوازه این شاعر رفته رفته جهان را در بر گرفت به طوری که نام حافظ همواره با فرهنگ و ادب پارسی گره خورده و آرامگاه وی به یک جاذبه توریستی و چه بسا زیارتگاهی برای عاشقان شعر و ادبیات در سطح جهان تبدیل شود.لازم به ذکر است که در تاریخ بیستم مهر ماه هر سال، مراسم بزرگ داشتی در شیراز و در آرامگاه حافظ با حضور پژوهشگران ایرانی و خارجی برگزار می گردد، این تاریخ در تقویم رسمی ایران، روز بزرگداشت حافظ نامگذاری شده است.

تاریخچه ساخت آرامگاه حافظ

آرامگاه حافظ برای اولین بار در سال 856 هجری قمری (برابر با 1452 میلادی)، یعنی حدود 64 سال پس از فوت او توسط فردی به نام شمس ‌الدین محمد یغمایی احداث شد. او بر سر مزار حافظ عمارت گبندی شکل بنا کرد و در نزدیکی بنا نیز حوض بزرگی ساخت که آب موجود در آن از آب رکن آباد شیراز تامین می شد. لازم به ذکر است که سازنده اولین آرامگاه حافظ، یعنی شمس ‌الدین محمد یغمایی وزیر میرزا ابوالقاسم بابر، حاکم وقت فارس بوده است. در طول ادوار گذشته افراد مختلف تغییرات بسیاری در ساختار این بنا ایجاد کردند تا به شکل امروزی در آمده است. در ادامه روند مرمت و بازسازی این عمارت را از گذشته تاکنون مورد بررسی قرار داده و اطلاعاتی در این باره در اختیار کاربران عزیز قرار می دهیم.

اولین بازسازی در دوره صفویه و افشاریه

در اوایل قرن یازدهم هجری قمری یعنی بعد از حدود 240 سال، آرامگاه حافظ توسط شاه عباس صفوی بازسازی شده و پس از آن نیز در دوره افشاریه، نادر شاه افشار بار دیگر این بنا را مورد مرمت و بازسازی قرار داد.

بنایی به سبک معماری دوره زندیه

در مقدمه اشاره کردیم که سبک معماری آرامگاه حافظ، برگرفته شده از سبک معماری اسلامی رواج یافته از دوره زندیان است. این موضوع بیشتر به خاطر تغییراتی است که کریم خان زند در دوره حکومت خود، بر روی آرامگاه حافظ ایجاد کرده است. او در مقبره حافظ بارگاهی به سبک بنا های ساخته شده در دوره زندیه احداث کرده و بر روی تربت آن سنگی از جنس مرمر قرار داد که این سنگ هم اکنون نیز در آرامگاه حافظ وجود داشته و بر روی آن دو غزل از سروده های حافظ به خط نستعلیق توسط آقاسی بیک افشار (از خطاطان بنام آذربایجان) حک شده است، مطلع (دو بیت آخر شعر) این دو غزل به شرح زیر است :

غزل اول

مژده وصل تو کو کز سر جان برخیزم طایر قدسم و از دام جهان برخیزم

غزل دوم

ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش پیوسته در حمایت لطف اله باش

علاوه بر این کریمخان زند تالاری در ورودی ساختمان آرامگاه بنا کرد که از چهار ستون سنگی همسان تشکیل می شده و ضلع جنوبی آن به آرامگاه، ضلع شمالی آن به اتاقکی کوچک و ضلع شرقی و غربی آن نیز به محوطه بیرون منتهی می شد. همچنین به دستور کریمخان زند در محوطه آرامگاه باغ بزرگ و سرسبزی احداث شد که به زیبایی و شکوه آرامگاه می افزود.

ساخت کوشک بر سر مزار حافظ در دوره قاجار و پهلوی 

بعد از دوره زندیه، آرامگاه حافظ بار دیگر دستخوش تغییرات بسیاری شد. در سال 1235 هجری شمسی این آرامگاه مجدد توسط ابوالفتح میرزا مویدالدوله و در سال 1257 هجری شمسی نیز توسط فرهاد میرزا معتمدالدوله، حاکمان وقت فارس نوسازی شد. فرهاد میرزا معتمدالدوله علاوه بر نوسازی، یک کوشک چوبی نیز (اتاقکی که معمولا بر سر مراز درگذشتگان ساخته می شود) به سبک معماری قاجار دور تا دور مقبره بنا کرد. بعد 21 سال یعنی در سال 1278 هجری شمسی فردی به نام ادرشیر که یک زرتشی یزدی بود، کوشک دیگری بر سر مزار حافظ ساخت که بعد ها سید علی اکبر فال اسیری این کوشک را به خاطر زرتشی بودن سازنده آن یعنی اردشیر، تخریب کرد.

آرامگاه حافظ به مدت چهار سال به همان شکل مخروبه باقی ماند تا این که در سال 1280 هجری شمسی، حاکم فارس ملک منصور میرزا به همراه علی اکبر مزین الدوله اقدام به بازسازی دوباره این بنا کرده و کوشک دیگری از جنس آهن برای مقبره ساختند و کتیبه ای نیز روی آن قرار دادند. آخرین باری که آرامگاه حافظ در دوره پهلوی بازسازی شد مربوط می شود به زمانی که فرج الله بهرامی ملقب به دبیر اعظم (استاندار وقت فارس) در سال 1310 هجری شمسی، سنگی بزرگ بر سر در دیوار ضلع جنوبی آرامگاه تعبیه کرده و برای آبادی باغ نارنجستان آن تلاش های بسیاری کرد.

احداث آرامگاه جدید در قرن معاصر

در سال 1314 هجری شمسی رئیس اداره فرهنگ شیراز یعنی سرهنگ علی ریاضی دستور ساخت بنای جدیدی را برای آرامگاه حافظ صادر کرد. پروژه ساخت بنای جدید یک سال بعد، به همت علی اصغر حکمت و نظارت علی سامی و همچنین طراحی یک معمار و باستان شناس فرانسوی به نام آندره گدار آغاز شد. ساخت این بنا با الگو برداری از عناصر معماری عصر زندیه و به وسیله ماکسیم سیرو (کارشناس معماری فرانسوی) به اتمام رسید.

تغییراتی جزئی در دوره جمهوری اسلامی

بعد از انقلاب نیز آرامگاه حافظ یک بار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. مراحل این بازسازی در سال 1386 هجری شمسی کلید خورد و طی آن بخش های خراب ساختمان های اطراف مرمت شدند، همچنین مقبره ها و باغ های اطراف آرامگاه به هم وصل شده و یک پاکسازی کلی بروی سطح مسی بارگاه گنبدی شکل بنا صورت گرفت.

حافظیه مجموعه ای از سمبل ها

آرامگاه حافظ به گونه ای ساخته شده که با برداشتن هر قدم به سمت این مجموعه، به نمادی منحصر به فرد بر می خورید. در ادامه با لیستی از نماد های حافظیه همراه شما خواهیم بود:

نماد اسارت در جهان صنعتی و مدرن

آرامگاه حافظ بین چهارراه حافظیه و چهارراه ادبیات شیراز، یکی از شلوغ ترین و پر تردد ترین خیابان های شهر واقع شده است. از آن جایی که این آرامگاه از خیابانی که در آن قرار دارد هیچ نمایی نداشته و کاملا در آن محو شده است، این بنا را نمادی از اسارت افکار و اندیشه های عرفانی در جهان صنعتی و مدرن می دانند.

حافظیه، نماد ظواهر فریبنده دنیوی

برخی از افراد که با نگاه موشکافانه تری به این آرامگاه نگریستند، ضلع جنوبی این مجموعه را نماد دنیای مادی و ظواهر فریبنده آن می دانند که با رسیدن به بنای شکوهمند آرامگاه آدمی از این اسارت رهایی یافته و به معراج عرفانی دست می یابد.

گنبد آرامگاه، مظهر و نشانه ای از آسمان

جالب است بدانید در نمادشناسی آرامگاه حافظ، سقف گنبدی شکل بنای آن را مظهر و نشانه آسمان می دانند. این گنبد به شکل کلاه درویشان مردمان ترک زبان است. داخل گنبد نیز که در معماری آن رنگ ها و نقش های بسیار به کار رفته است، دنیایی از نماد و نشانه های منحصر به فرد و جالب است که در ادامه به بیان آن ها می پردازیم:

رنگ سفید و سیاه | نماد روز و شب، رنگ آبی فیروزه ای | نماد بهشت، رنگ قهوه ای تیره | نماد خاک، رنگ سرخ ارغوانی | نماد شراب ازلی.

قسمت های مختلف مجموعه

حافظیه در واقع یک مجموعه آرامگاهی بسیار بزرگ است و از بخش های مختلفی تشکیل شده است. قسمت های مختلف این مجموعه عبارت است از آرامگاه حافظ، محوطه شمالی، محوطه جنوبی، حیاط غربی، حیاط شرقی، حیاط جنوبی، رواق چهار ستونه، آرامگاه خاندان قوام، آب انبار و غیره. در ادامه این بخش هر قسمت این مجموعه را به اختصار شرح می دهیم :

محوطه شمالی مجموعه حافظیه

محوطه شمالی مجموعه حافظیه شامل بنای آرامگاه، باغچه درختان نارنج، کتابخانه، بخش حافظ شناسی و فروشگاه محصولات فرهنگی است. همچنین در این محوطه دو حوض بزرگ مستطیل شکل غربی و شرقی وجود دارد که منبع تامین آب حوض های بزرگ موجود در باغ ورودی هستند.

آرامگاه حافظ

مقبره حافظ در ارتفاع یک متری زمین قرار گرفته و دور تا دور آن را پنج پله به صورت مدور دسترسی افراد را به داخل آرامگاه ممکن می سازد. بر فراز مقبره سقفی گنبدی شکل مسی به رنگ سبز خودنمایی می کند که روی آن توسط کاشی های رنگی معرق کاری شده است. بر روی مقبره هشت ستون سنگی نیز جهت اتصال گنبد به زمین ساخته شده که هر یک پنج متر ارتفاع داشته و منتهی الیه همگی آن ها سنگ تراشی و تزئین شده است. جالب است بدانید که ستون های امروزی آرامگاه با الهام گیری از شکل ستون های بنا های دوره کریمخان زند ساخته شده اند.زیر سقف گنبدی بنا و همچنین بر روی سنگ مزار قطعاتی از غزل های حافظ حک شده که مطلع هریک به شرح زیر است:

غزل نوشته شده در قسمت زیرین سقف:

حجاب چهره جان می‌شود غبار تنم خوشا دمی که از آن چهره پرده برفکنم

متن نوشته شده در بالای سنگ مزار:

انت الباقی و كل شی هالک

در خط پایین متن پیشین غزلی با مطلع زیر وجود دارد:

مژده‌ وصل تو كو كز سر جان بر خیزم طایر قدسم و از دام جهان برخیزم

دور تا دور قاب سنگی مزار نیز غزل هایی با بیت های آغازین زیر به چشم می خورد:

ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش پیوسته در حمایت لطف اله باش

بر سر تربت ما چون گذری همت خواه كه زیارتگه رندان جهان خواهد بود

چراغ اهل معنی خواجه حافظ بجو تاریخش از خاک مصلی

گردشگران عزیز توجه داشته باشید که سنگ قبر امروزی حافظ به دوره کریمخان زند تعلق داشته و اشعار نوشته شده بر روی آن توسط آقاسی بیک افشار آذربایجانی به خط ثلث حکاکی شده اند.

کتابخانه حافظیه

کتابخانه حافظیه در محوطه شمالی این مجموعه قرار گرفته است. این کتابخانه حدود 440 مترمربع مساحت داشته و بیش 10 هزار جلد کتاب در آن نگهداری می شود. این کتابخانه به عنوان مرکز حافظ شناسی آرامگاه نیز شناخته می شود.

حیاط جنوبی آرامگاه حافظیه

حیاط جنوبی آرامگاه مکانی است که ورودی اصلی در آن قرار داشته و برای رسیدن به مقبره باید از آن عبور کرد. در مرکز این محوطه تالار ورودی دالان مانندی به چشم می خورد که دو حوض بزرگ مربع مستعطیل شکل این محوطه را به دو راهرو برای عبور بازدید کنندگان تقسیم کرده است. همچنین در ضلع شرقی و غربی این محوطه دو نارنجستان بزرگ به مساحت 2450 مترمربع وجود دارد. لازم به ذکر است که درب ورودی و دیواره های جنوبی آرامگاه از نرده های آهنی ساده و یک شکل ساخته شده اند و بر روی یکی از دیواره های تالار محوطه جنوبی غزلی با مطلع زیر حک شده است:

گلعذاری ز گلستان جهان ما را بس زین چمن سایه آن سرو روان ما را بس

مساحت کلی محوطه جنوبی از درب ورودی مجموعه تا پله های رواق میانی حدود 9983 مترمربع می باشد.

رواق چهار ستونه

در دوره کریمخان زند رواقی با چهار ستون در مجموعه آرامگاه حافظ ساخته شد که هم اکنون این رواق به تالاری وسیع با 20 ستون سنگی بلند تبدیل شده و حدود 56 متر طول و 7 متر عرض دارد. 4 ستونی که در دوره کریمخان در این رواق ساخته شده بود نیز هم اکنون در وسط تالار قرار گرفته اند. دیواره هایی که ستون های رواق را به سقف آن متصل می کند از جنس سنگ مرمر بوده و بر روی آن ها تعدادی کتیبه به رنگ آبی فیروزه ای قرار گرفته است. روی یکی از این کتیبه ها بیتی از غزل های حافظ به خط میرعماد (از خوشنویسان پرآوزه ایرانی) توسط هنرمندان شیرازی نگاشته شده که این شعر به شرح زیر است:

روضه خلد برین خلوت درویشان است مایه محتشمی خدمت درویشان است

آب انبار

آب انبار حافظیه درست زیر رواق چهار ستونه قرار گرفته است. این آب انبار به صورت یک کانال در مرکز رواق قرار گرفته و مجموعه حافظیه را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می کند.

آرامگاه خاندان قوام

در ضلع غربی رواق بیست ستونه آرامگاه قوام السلطنه (از سیاستمداران دوره پهلوی) قرار دارد که دو اتاق نیز در کنار آن وجود دارد. علاوه بر این شش اتاق نیز در این محوطه به چشم می خورد که سه اتاق به آرامگاه خاندان قوام و سه اتاق به نگهداری آثار هنری نظیر میناکاری، معرق سازی، مینیاتوری و نقاشی اختصاص دارد.

حیاط غربی حافظیه

پشت آرامگاه خاندان قوام فضای سبز نسبتا کوچکی وجود دارد که در مرکز آن نیز حوضی عمیق قرار گرفته است. گفتنی است آرامگاه غلامحسین صاحب دیوانی (از مالکان شیراز و همسر دوم تاج الملوک پهلوی) در این محوطه قرار دارد.

حیاط شرقی حافظیه

در ضلع شرقی محوطه شمالی مجموعه حافظیه، دیوار بزرگی با چهارده طاق نما وجود دارد که آرامگاه خاندان معدل و فربود شیرازى نیز در همین قسمت قرار گرفته است. بر روی این دیوار دو غزل زیبا از سروده های حافظ حک شده که مطلع آن ها به شرح زیر است:

غزل اول:

مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو

غزل دوم:

عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت که گناه دگران بر تو نخواهند نوشت

آرامگاه هایی که در این بخش وجود دارد، در سال 1386 هجری شمسی توسط میراث فرهنگی شیراز به مجموعه حافظیه اضافه شده و امروزه از آن به عنوان محل گردهمایی انجمن دوستداران حافظ استفاده می شود.

آدرس و نحوه دسترسی به آرامگاه حافظ

آدرس آرامگاه حافظ : استان فارس، شهر شیراز، میدان حافظیه، بلوار آزادی، مجموعه حافظیه.

برای دسترسی به آرامگاه حافظ روش های متعددی پیش روی گردشگران می باشد اما اولین و ساده ترین راه استفاده از خدمات گردشگری و میز تور هتلی است که در آن اقامت دارید. دومین راه دسترسی به این مجموعه، استفاده از خودرو یا وسیله شخصی است که در صورت انتخاب این روش به راحتی می توانید توسط آدرس درج شده در ابتدای این بخش از مقاله خود را به مقصد برسانید. روش دیگر دسترسی به آرامگاه حافظ، بهره مندی از وسایل نقلیه عمومی شهر شیراز است. برای اطلاع از نحوه دسترسی به آرامگاه حافظ توسط وسایل نقلیه عمومی شهری نظیر اتوبوس و مترو به مطالعه بخش بعدی مقاله بپردازید.

مترو : بین وسایل نقلیه عمومی مترو سریع ترین راه برای دسترسی به آرامگاه حافظ است. گردشگران عزیزی که این روش را برای رفتن به آرامگاه حافظ انتخاب می کنند، ابتدا باید خود را به یکی از ایستگاه های مترو شیراز رسانده و در ایستگاه زندیه آن پیاده شوند. از ایستگاه مترو زندیه تا آرامگاه حافظ حدود 3.5 کیلومتر فاصله وجود دارد که برای طی این مسیر می توانید از تاکسی یا اتوبوس های خط "پایانه شهید دستغیب – بلوار نارنجستان" ایستگاه حافظیه استفاده نمایید. خوب است بدانید طی کردن مسافت ایستگاه مترو زندیه تا آرامگاه حافظ حدود 11 الی 14 دقیقه زمان می برد.

اتوبوس : یکی دیگر از وسایل نقلیه عمومی که در شیراز شما را به آرامگاه حافظ می رساند، اتوبوس است. در نزدیکی آرامگاه حافظ دو ایستگاه اتوبوس (ایستگاه حافظیه و ایستگاه چهارراه حافظیه) گردشگران را به آدرس آرامگاه حافظ می رساند. در ادامه خطوط منتهی به ایستگاه های نام برده را شرح می دهیم:

ایستگاه حافظیه | پایانه شهید دستغیب – بلوار نارنجستان،  پایانه شهید دستغیب – پایانه نارنجستان، میدان گلستان – پایانه نمازی

چهارراه حافظیه | میدان کلبه – میدان ارم، پایانه ولیعصر – رکن آباد و زیبا شهر

اگر بازدید چند مورد از جاذبه های گردشگری تور شیراز را در برنامه سفر خود به این شهر قرار داده اید، بهتر است اطلاعاتی نیز در رابطه با جاذبه های گردشگری اطراف آرامگاه حافظ در اختیار داشته باشد. در ادامه به تعدادی از این موارد اشاره می کنیم.

• آرامگاه سعدی | فاصله تا آرامگاه حافظ: حدود 3.7 کیلومتر (8 دقیقه با ماشین)
• باغ جهان نما | فاصله تا آرامگاه حافظ: حدود 750 متر (2 دقیقه با ماشین)
• موزه هفت تنان | فاصله تا آرامگاه حافظ: حدود 550 متر (2 دقیقه با ماشین)
• پارک کوهپایه | فاصله تا آرامگاه حافظ: حدود 1.8 کیلومتر (4 دقیقه با ماشین)

اطلاعات بازدید از آرامگاه حافظ

ساعات بازدید | 6 ماه اول سال از ساعت 07:30 الی 22:00، 6 ماه دوم سال از ساعت 08:00 الی 21:30

هزینه بازدید | برای گردشگران داخلی: 3 هزار تومان، برای اتباع خارجی: 20 هزار تومان

شماره تماس مجموعه : 2284552-071