در بین آثار به جای مانده از تاریخ گذشته ایران، مساجد تاریخی از برجسته‌ترین نمونه آثار هستند. مسجد کبود تبریز یکی از بناهای مشهور معماری اسلامی در شهر تبریز استان آذربایجان شرقی است. این بنای تاریخی، توسط بسیاری از علاقه مندان هنر معماری در جهان مورد توجه قرار گرفته است. با بررسی نشانه‌های تاریخی به جا مانده در این مساجد، می‌توان به اطلاعات جالبی از فرهنگ و تفکر حاکمان اسلامی در ایران دست یافت. مسجد کبود با معماری زیبا و تزیینات و کتیبه هایش، یکی از زیباترین مساجد تاریخی در ایران است. متاسفانه در سالیان اخیر بخش‌های قابل توجهی از این مسجد از بین رفته است، اما همچنان به‌خوبی می‌توان هنر دست معماران ایرانی مشاهده نمود.
معرفی مسجد کبود تبریز
مسجد کبود تبریز متعلق به قرن نهم هجری قمری و دوران پادشاهی است و در یکی از کهن‌ترین و تاریخی‌ترین محله‌های شهر تبریز قرار گرفته و قدمتی ۶۰۰ ساله دارد. با وجود اینکه تبریز، پایتخت پادشاهی قراقویونلوها بوده است، این مسجد تنها اثر تاریخی باقی مانده، از آن دوران در تبریز به شمار می‌رود. مسجد کبود که در اصل بخشی از عمارت وسیع مظفریه بوده است، که به دستور سلطان ابوالمظفر جهانشاه و در دوران حکومت او ساخته شد. طبق روایت‌های تاریخی، همسر جهانشاه، «جان بی گم خاتون» یا «صالحه» دختر او، نقش مهم و موثری در ساخت مسجد کبود داشته‌اند. برخی از مورخان مدت زمان ساخت این مسجد را نزدیک به ۳۰ سال تخمین می‌زنند.
معماری زیبای مسجد کبود را می‌توان نمونه ای شگفت انگیز از معماری اسلامی ایران دانست. از خصوصیات برجسته در معماری مسجد کبود می توان به کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و لاجوردی، نقش و نگارهای اسلیمی و طراحی نوین هندسی، اشاره کرد. این مسجد در زمان ساخت، بخشی از مجموعه‌ای با کاربری گسترده بوده و با وجود آسیب‌های فراوان در سالیان اخیر، همچنان شکوه و زیبایی خود را حفظ کرده است.
تنها ۴ مسجد آبی رنگ در دنیا وجود دارد، که مسجد تاریخی تبریز یکی از آن هاست. معماران خبره این بنا به طوری کاشی کاری و نقش و نگارها را در کنار یکدیگر قرار داده اند، که رنگ های هماهنگی شکل بگیرد و این مسجد به فیروزه اسلام مشهور شود. مسجد کبود تبریز، نام های دیگری از جمله گوی مسجد، مسجد شاه جهان، عمارت و مسجد مظفریه هم دارد. عنوان عمارت مظفریه به این دلیل است، که در گذشته مسجد کبود بخشی از مجموعه‌ای بزرگ با کاربری‌های متفاوت بوده است. آرامگاه سلطان جهانشاه و نزدیکانش نیز در انتهای شبستان و در سرداب مسجد قرار دارد. البته این قبرها امروزه خالی هستند. نام مسجد کبود تبریز در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری، باعث شد، بخش‌های زیادی از مسجد کبود آسیب ببیند. پس از زلزله، گنبدهای مسجد نیز ریختند و جز سردر ورودی و پایه‌های مسجد، بخش دیگری سالم باقی نماند. کار ترمیم گنبدها و بخش‌های دیگر مسجد از سال ۱۳۱۸ هجری شمسی کبود آغاز و تا سال ۱۳۵۵ ادامه پیدا کرد. نوسازی تزیینات داخلی و کاشی‌کاری‌های خارجی آن همچنان ادامه دارد. کار مرمت مسجد کبود بر عهده معمار برجسته ایرانی، رضا معماران قرار داشت.
معماری مسجد کبود تبریز
این مسجد در ابتدا فقط یک مسجد نبود و در مجموعه مظفریه در کنار صحن، خانقاه و کتابخانه قرار گرفته بود، که متاسفانه امروزه همه قسمت های دیگر به جز این مسجد از بین رفته اند. بیشتر قسمت های این مسجد از آجر ساخته شده و در قسمت هایی از آن سنگ های کمیاب هم استفاده شده است. این مسجد دارای یک صحن مربعی، حوض بزرگی برای وضو و شبستان های زیبایی در طرفین می باشد. بنای اصلی مسجد طرحی مربعی شکل دارد و دقیقا در جلوی صحن قرار گرفته که در گذشته گنبدی آجری روی آن را پوشانده بود. پیرامون گنبدخانه ی مسجد را شبستان در بر گرفته و مسجد هیچ میان سرایی ندارد.
مسجد کبود تبریز را می توان با مسجد گوهر شاه مشهد مقایسه کرد؛ چون هر دوی آن ها در یک دوره ی تاریخی ساخته شده اند. مسجد کبود به گونه ای ساخته شده، که کاملا با آب و هوای تبریز سازگار باشد و در هر دوره ای از سال بتوان از تمام قسمت های آن بهره برد. شهرت و زیبایی این مسجد، مرهون استفاده از کاشی های معرق و نقش و نگارهای پرجزئیاتی است که هم در طراحی داخلی و هم در طراحی خارجی آن به کار رفته اند.
ثبت مسجد کبود در میراث یونسکو
میراث جهانی یونسکو در ایران مجموعا 24 مورد دارد که 22 مورد آن از میراث فرهنگی و 2 اثر از میراث طبیعی است. یکی از این آثار ثبت شده، مسجد کبود یزد می باشد.
نقاشی های مسجد کبود تبریز
در این مسجد کتیبه‌هایی وجود دارند، که مانند شناسنامه‌ای برای این بنا هستند. در یکی از این کتیبه‌ها نام نعمت‌االله بن محمد البواب، طراح و خطاط آیات این بنا حک گشته است.
کتیبه‌ای دیگر دورتا دور شبستان را مزین نموده و سوره فتح بر آن حک شده است و می تواند تداعی گر این مسئله باشد، که این بنا به عنوان یادبودی از کشورگشایی‌ها و پیروزی های حاکم آن دوران ساخته شده است.کتیبه‌ای دیگر در این مسجد موجود می باشد که نام یکی از فرمانروایان قره قویونلو، جهانشاه ابن شاه یوسف بر روی آن نقش بسته؛ همچنین در کتیبه‌ای دیگر نام جهانشاه آن زمان حک گشته که زمانی روی آن روکشی از طلا قرار داشت؛ اما متاسفانه در پی زلزله‌‌های تبریز به تاراج رفت.
خطاطی روی کتیبه‌ها توسط خوشنویس نامی قرن نهم، «نعمه اله البواب» انجام شده و معماری بنا زیر نظر «عز الدین قاپوچی» صورت گرفته است. کتیبه کاشی کاری شده در سردر ورودی مسجد وجود دارد، که ساخت مسجد را در سال ۸۷۰ هجری قمری بیان می‌کند؛ اما کارشناسان معتقدند این تاریخ متعلق به زمان اتمام تزیینات داخلی و کاشی کاری‌های مسجد است.
کاشی کاری مسجد کبود تبریز
بخش عمده این بنا از آخر ساخته شده؛ البته در قسمت‌هایی از آن سنگ‌هایی از جنس مرمر نیز دیده می‌شود، که متاسفانه به دلیل نگهداری نامناسب این بنا، بعضی از این سنگ‌ها و معرق کاشی‌ها به سرقت رفته اند. آجرهای بنا با گچ بندکشی شده و بنای اصلی چهارگوش و مربعی شکل است.
تزئينات مسجد کبود را کاشی‌های معرق و کتیبه‌هایی با خط ثلث و کوفی تشکیل می دهند. مهم ترین تزئین داخلی در این مسجد ، کاشی کاری فیروزه‌ای است. بیشتر کاشی‌های مسجد کبود به شکل هشت ضلعی هستند؛ اما بعضا در میان آن‌ها اشکال دیگری نیز یافت می‌شود. داخل مسجد کبود نیز سنگ‌های فیروزه‌ای به چشم می‌خورند و سقف آن با آب طلا نقاشی شده است. به دلیل کاشی کاری‌های زیبای فیروزه‌ای رنگ، این مسجد با نام «نگین فیروزه جهان اسلام» نیز شناخته می شود.از آثاری که در بنای شبستان به جا مانده است، می‌توان به استفاده از سنگ مرمر در کف شبستان، در زمان ساخت این بنا پی برد. همچنین ستون‌های باقی مانده در شبستان، موازی هم قرار گرفته‌اند.
بخش های مختلف مسجد کبود تبریز
این مسجد هم جنبه مسجد و هم مقبره داشته و در واقع مسجدی چند منظوره بوده است. در سرداب آن دو قبر وجود دارد، که گفته می شود، متعلق به جهانشاه و همسرش بوده اند. امروزه این قبرها خالی اند.
برخی از بخش های این مسجد عبارت اند از:
رواق جنوبی مسجد:
این مسجد زمانی دارای ۹ گنبد بوده، که گنبد اصلی بر روی صحن اصلی قرار داشته و گنبد دیگر در قسمت جنوبی و بر روی صحن کوچکتر جای گرفته بوده است. هفت گنبد دیگر نیز بر روی شبستان‌های شرقی و غربی وجود داشته است. در صحن اصلی راه‌پله‌ای قرار دارد، که به چند ایوان ختم می‌شود و مشرف به صحن اصلی است.
فضای داخلی گنبد اصلی:
اگرچه چیزی از گنبد اولیه این بنا باقی نمانده است، اما هنوز هم قسمت‌هایی از کاشی‌های لاجوردی به همراه طلا باقی مانده، که جذابیت خاص خود را داراست.
شبستان و محراب:
هنوز هم در بخش‌هایی از شبستان مسجد کبود، سنگ‌های فیروزه ای به چشم می‌خورد. این بنا از آجر و با پیروی از سبک آذری ساخته شده است. در قسمت محراب مسجد کاشی‌کاری‌هایی وجود دارند، که به آیاتی از قرآن مزین شده اند. البته قسمت عظیمی از آن ها تخریب شده اند، اما با این وجود نشان دهنده باشکوه بودن این بنا هستند.
مرمت مسجد کبود تبریز
در پی زلزله سال 1193 هجری قمری، بنای این مسجد دچار آسیب های شدیدی شد و حتی گنبد آن ریزش کرد. امروزه از آن تنها یک سردر و چند پایه به جا مانده است. البته همین باقی مانده ها، شکوه و هنر معماری این مسجد را به تصویر می کشند. مرمت قسمت های باقی مانده، از سال 1318 شروع و در سال 1355 به پایان رسید. بازسازی گنبد اصلی به دست مرحوم استاد معماران انجام شده و کاشی کاری های داخلی و خارجی آن همچنان در دست مرمت است.
ساعات بازدید از مسجد کبود تبریز
این مسجد همه روز از ساعت 8 صبح تا 17:30 پذیرای بازدیدکنندگان است. ( البته در زمان شیوع ویروس کرونا، این مسجد در بازه های زمانی گوناگون تعطیل شده است.)
چگونه به مسجد کبود تبریز برویم؟
مسجد کبوددر خیابان امام خمینی شهر تبریز قرار دارد و به راحتی می توانید به آن دسترسی داشته باشید و به مدت 1 الی 2 ساعت به بازدید از این اثر بپردازید.
آدرس مسجد کبود تبریز
مسجد کبود در استان آذربایجان شرقی و شهر تبریز قرار گرفته است. این مسجد در خیابان امام خمینی تبریز در مجاورت بناهای تاریخی متعددی قرار دارد. خیابان امام خمینی در مرکز شهر تبریز قرار دارد و برای رسیدن به مسجد کبود، لازم است، خود را به میدان ساعت یا میدان شهید بهشتی برسانید. این مسجد در حد فاصل بین میدان شهید بهشتی تا میدان ساعت در سمت راست خیابان و جنب پارک خاقانی قرار دارد.
