شهرهای جنوبی ایران بعد از گرما، به هنر و هنرمندی مردمانشان معروف هستند. بوشهر یکی از همین شهر های جنوبی است که در کنار سواحل نیلگون خلیج فارس هر ساله میزبان تعداد زیادی از گردشگران ایرانی و خارجی است. یکی از چیزهایی که این شهر به آن معروف شده صنایع دستی بوشهر و هنر مردم خونگرم می باشد که نخل های تنومند و همجواری با خلیج فارس نیز در صنایع دستی بوشهر بی تاثیر نبونده است.
صنایع دستی بوشهر چیست؟
تنوع صنایع دستی در این شهر بالاست و اگر در میان بازار های آن قدم بزنید جلوه ای چشم نواز از هنر مردان و زنان این سرزمین خواهید دید. حصیر بافی، گبه بافی، گلیم بافی، عبا بافی، قلیان سازی و سوزندوزی تنها بخشی از انبوه هنرمندی این مردم است. صنایع دستی و سوغات بوشهر خیلی وقت است که تبدیل به یکی از منابع کسب درآمد در روستاها و شهرهای گردشگر پذیر شده است. مردم بوشهر نیز سال هاست در کنار صیادی و دیگر مشاغل، ساخت و فروش صنایع دستی را جزوی از گذران زندگی شان کرده اند. در ادامه این مقاله قصد داریم به معرفی انواع صنایع دستی بوشهر بپردازیم تا اگر فکر سفر به جنوب ایران هستید، از الان برنامه ریزی خود را برای خرید سوغاتی انجام دهید.
حصیر بافی بوشهر
یکی از صنایع دستی که معمولا مردمی که نزدیک دریا زندگی می کنند به آن مسلط هستند حصیر بافی است. حصیر بافی معمولا با استفاده از گیاهان مختلف انجام می شود. ماده اولیه این هنر، گیاهان خودروی حاشیه مرداب ها و رودخانه ها هستند. ساقه گندم، جو، برنج و یا برگ درخت خرما نیز برای بافت حصیر استفاده می شود. در بوشهر از گذشته حصیربافی مرسوم بوده است، علت آن هم این است که برگ و الیاف خرما، گیاهان خودرو و خاکه (گیاهی شبیه به ساقه گندم) در آن جا به وفور یافت می شوند. برای حصیر بافی ابتدا گیاهی که می خواهند از آن استفاده کنند را در آب خیس می کنند و سپس سه تا پنج ساقه را در کنار یکدیگر می گذارند و با یک ساقه دیگر آن ها را به هم متصل می کنند (ساقه را دور آن ها می پیچند). پس از این که این ساقه ها به هم بافته شدند صنایع دستی زیبایی مثل زنبیل، کیف، جای نان، جای میوه، دیوارکوب، زیرانداز و... ساخته می شود.
محصولات حصیری بافی در بوشهر
یکی از معروف ترین محصولات حاصل از صنعت حصیر بافی در بوشهر نوعی فرش حصیری به نام «تک» است. این محصول به عرض ده سانتی متر بافته می شود. از تک به عنوان پوششی برای سقف کپرهای روستایی استفاده می شود علت این موضوع است که بافت آن آب باران را از خود عبور می دهد. تویزه نیز یکی از محصولات معروف حصیربافی در بوشهر است، این دستبافته حصیری شکلی دایره ای دارد و از آن برای نگهداری نان استفاده می کنند. «تلی و مغرف» دو محصول دیگر حصیر بافی هستند که یکی زنبیل است و دیگری برای نگهداری گندم و سایر غلات استفاده می شود. «سپک» ظرفی است برای پاک کردن گندم و «کنده» محصولی است که با آن میوه را نگهداری می کنند. «چاکان» ظرفی برای نگهداری و جمع آوری خرماست که از آن به عنوان ترازو نیز استفاده می شود. بادبزن، طناب و کلاه حصیری نیز از دیگر محصولات حصیربافی در بوشهر هستند. در روستاهای استان بوشهر نظیر گناوه، دشتی، تنگستان، کنگان و دشتستان حصیر بافی رواج بیشتری دارد.
گبه بافی بوشهر حتی میان اروپایی ها پرطرفدار است
به عقیده افراد بسیاری، گبه بافی برجسته ترین صنعت دستی در استان بوشهر است. این هنر را اکثر مردم روستاها و حتی برخی شهر های بوشهر انجام می دهند. قبه بافی شبیه به قالی بافی است ولی تفاوت هایی با آن دارد. این تفاوت ها به تعداد پودها، ضخامت، رنگ و طرح بندی آن ها مربوط می شود. معمولا حواشی و نقوش قبه را طبق اصول متداول قالی، نمی بافند. نقش های غیر قرینه و قبه های بدون حاشیه نیز متداول است. در بوشهر، گبه بافان معمولا مواد اولیه کار خود را از دامدارانی که نزدیک محل زندگی شان سکونت دارند تهیه می کنند. امروزه حتی قبه هایی از بوشهر به اروپا صادر می شود که نکته حائز اهمیتی است. برای رنگ آمیزی نخ هایی که در قبه بافی به کار برده می شوند از شیوه رنگ رزی گیاهی استفاده می شود و رنگ هایی نظیر آبی، سبز، زرد و پرتقالی در میان آن ها کاربرد بیشتری دارد. در قبه هایی که قرار است به کشور های دیگر صادر شوند، معمولا نقوش حیوانی و عروسکی استفاده می شود، در قبه های سنتی، تصاویر لنگر، خشت، چنگ، شکار، اشکال پرندگان، صور هندسی و گل ها کاربرد بیشتری دارند. روستاهایی که به تولید قبه در استان بوشهر معروف هستند عبارت اند از: کمالی، بهمنیری، دهداران، ذکریایی، شول، محمدصالحی، سرخره، بامنیر، مالمحمود، خلیفه ای و عطیبه.
نقوشی که روی قبه ظاهر می شود، حاصل ذهن بافنده است. بافنده به هرچیزی که در پیرامون خود می بیند می نگرد و آن را در ذهن خود حلاجی می کند، سپس به اجرا می گذارد.
نقش هایی که معمولا روی قبه ها بافته می شوند، مثل نقاشی کودکان، ساده و بدون پیچیدگی هستند و بیشتر از طبیعت الهام گرفته شده اند. رنگ زمینه قبه ها معمولا به رنگ های سفید، شیری، قهوه ای، سیاه و خاکستری است. برای رنگ روی نقش ها نیز از مشکی، حنایی، سرمه ای و قرمز استفاده می شود. نقش پردازی سنتی که روی این قبه ها ظاهر می شود قرن به قرن منتقل شده است و از ارزش هنری و فرهنگی زیادی برخوردار است.
گلیم بافی
گلیم بافی یکی دیگر از صنایع دستی رایج در بوشهر است. برای گلیم بافی از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند و دیگر دام های اهلی استفاده می شود. کاربرد گلیم بیشتر پوششی است و از آن به عنوان پوشش زمین، دیوار یا رو انداز چهارپایان باربر استفاده می شود. امروزه از گلیم در خانه های شهری به عنوان پوشش و تزیین استفاده می شود. نقش حوض، دانه بیگی، آیینه گل، نقش خراسانی، نقش آقاجاری، تهرانی و چنگ، معروف ترین نقش هایی هستند که روی گلیم های بوشهری به کار می روند. نوعی گلیم جالب به نام تگین در بوشهر قرار دارد که برای پختن نان از آن استفاده می شود. روستاهای طسوج، سرمک، شکرک، خیرک، ترخ آباد، بن بید، شنبه، چاهگاه، سنا، تشان، دره بان، اسلام آباد ریز، ممریز، سنا، درویشی، اژدرخواب، حناشور، سرمک و قلعه باغ در استان بوشهر به گلیم بافی مشهور هستند.
ابزاری که در گلیم بافی به کار می روند
دار: تقریبا مهم ترین وسیله گلیم بافی و ابزار کار گلیم بافان دار است. دار همان چهارچوبی است که گلیم را روی آن می بافند. به طور کل دو نوع دار وجود دارد، دار عمودی یا ایستاده، دار افقی یا خوابیده. دار افقی بیشتر مخصوص مناطق عشایری است و دار های عمودی بیشتر در روستاها استفاده می شود.
دفتین یا دفه: برای این که به درگیری الیاف تار و پود گلیم استحکام بخشیده شود، از وسیله ای به نام دفتین استفاده می شود، بافنده بعد از این که هر پود افقی را لا به لای تار های عمودی قرار می دهد، با کمک ضربات دفتین، آن ها را با هم درگیر کند. دفتین ها معمولا آهنی هستند و هفت تا ده تیغه دارند.
قیچی گلیم بافی: قیچی گلیم بافی ساختمانی شبیه به قیچی های قالبی بافی دارد و از دو تیغه تشکیل شده است که به وسیله پرچ با پیچ به هم متصل شده اند.
صنعت لنج سازی بوشهر
لنج سازی یا گلافی یکی از صنایع دستی سنتی بوشهر است که قدمت طولانی دارد. بوشهر شهری ساحلی است که به دلیل تجارت های دریایی نیاز به صنعت لنج سازی حس شد. با چوب های محکم و مقاوم در برابر رطوبت لنج های متفاوتی ساخته می شود که معمولا به صورت دیزلی و بنزینی ساخته میشوند.
از صنایع دستی دریایی بوشهر غافل نشوید
یکی از جذاب ترین سوغات صنایع دستی بوشهر محصولاتی هستند که با استفاده از صدف های دریای خلیج فارس خلق میشوند. مردم بوشهر ظرافت و زیبایی این صدف ها را در ساخت مصنوعاتی مانندانواع زیورآلات، اسباب بازی و جعبه جواهر به کار گرفته اند.
مردم بوشهر در قلیان سازی بی نظیرند
قلیان یکی از وسایل سنتی است که در ایران به خصوص جنوب برای مصرف دخانیات از آن استفاده می شود. قلیان سازی نیز یکی از صنایع دستی است که در جنوب ایران و بوشهر رواج دارد. البته با توجه به این که این روز ها آثار زیادی از ضرر مصرف قلیان بر سلامتی انسان کشف شده است این صنعت نیز با چالش هایی مواجه شده است. ولی به هر حال قلیان سازی هم یکی از صنایع دستی در جنوب ایران به شمار می آید که هنوز طرفداران خود را دارد.
هنر سوزندوزی بوشهر
در بوشهر در خیلی از روستاها سوزندوزی رایج است. از این محصول برای تزیین روی قوری، در قندان، کیسه چپق، رویه کوسن، و دیگر وسایل بزرگتر مانند رویه گشتی، رومیزی و لبه پرده استفاده می شود. روی وسایل بزرگتر، علاوه بر سوزندوزی، تکه دوزی نیز انجام می شود. پارچه ای که سوزن دوز ها از آن استفاده می کنند، معمولا از جنس چلوار است. نخی که از آن استفاده می کنند از نخ های دمسه است و رنگ های متنوع دارد. سوزندوزی در سیستان و بلوچستان یک رقیب سرسخت برای سوزندوزی در بوشهر است.
نقش و طرح پارچه های سوزنی
پارچه های سوزن دوزی طیف گسترده ای از نقوشند. پارچه های مربوط به بخارا معمولا طرح انگور و برگ های دندانه دار دارند. به طور کلی در سوزندوزی از طرح های خورشید، ماه، گل های مختلف، برگه، میوه ها و در پاره ای موارد طرح حیوانات استفاده می شود. در هر منطقه ای طرح خاصی برای سوزندوزی رواج دارد. به گفته برخی، سوزندوزی ریشه در کوچ نشینی دارد و اولین سوزندوزان یکجا نشین نبودند.
عبا بافی
صنعت عبابافی در بوشهر 350 سال قدمت دارد و حتی نشانه هایی از وجود آن در 500 سال پیش هم پیدا شده است. شهر دشتی از توابع استان بوشهر را شهر عبا می خوانند. تولید عبا در این استان به صورت دستی انجام می شود و در تولید آن از پشم شتر و گوسفند استفاده می شود. بیشتر عباهای بافته شده در این استان با توجه به نیاز روحانیت به این لباس به قم ارسال می شود. البته صادرات عبا از این استان نیز وجود دارد و کشور های حاشیه خلیج فارس از بیشترین خریداران این کالای دست ساز مرغوب هستند. عبا بافی امروزه ثبت ملی شده است.
ویژگی های عبای بوشهری، ظرافت بالا، خودرنگ بودن، دستساز بودن در روش نساجی و مرغوبیت نخ و نوع بافت آن است. هنر عبا بافی در روستاهای بحیری، تنگ ارم، بنار آزادگان، زیارت، سعد آباد، بردخون، کردوان سفلی و علیا و روستاهای اطراف شهر اهرم رواج بیشتری دارد. متاسفانه اخیرا این صنعت با رکود مواجه شده است که از مهم ترین دلایل آن عدم استقبال نسل جوان به یادگیری این شغل و نبود پشم شتر مرغوب برای تولید نخ کافی می باشد. نداشتن تخصص در بازاریابی داخلی و خارجی برای فروش محصول نیز از دیگر علل آن است. برای تولید هر عبا از دو تا سه کیلوگرم پشم شتر یک ساله استفاده می شود. از این پشم ها، مو و کرک های زبر و خشن جدا می شوند و پشم لطیف آن باقی می ماند. ریسندگی، سخت ترین مرحله در تولید عبا است که معمولا به وسیله زنان انجام می شود. این کار با استفاده از دوک های دستی به صورت بسیار نازک و صاف انجام می شود. عمل ریسندگی دو تا سه ماه طول می کشد. وقتی پشم آماده شد، آن را به دست استادکار عباباف می دهند. عباباف با استفاده از دستگاه چوبی سنتی و قدیمی که شامل دو تکه چوب افقی و عمودی، تعدادی چرخ و شانه چوبی است کار عبابافی را انجام می دهد. هم اکنون 4 کاراگاه عبابافی فعال در بوشهر وجود دارد. قیمت عبای بوشهر از 3 میلیون تومان شروع می شود.
