هنر خاتم کاری ریشه در تاریخ ایران دارد و از جمله هنرهای دستی زیبا و پر طرفدار کشورمان ایران محسوب می شود. این هنر در شهرهای مختلف ایران رواج دارد و به صورت سوغات ایران توسط گردشگران خارجی به کشورهای دیگر برده می شود. خاتم کاری یکی از هنرهای مورد علاقه گردشگران خارجی می باشد، که همیشه مورد توجه آن ها قرار گرفته است. ابتدا می خواهیم با این هنر بیشتر آشنا شویم و آن را مورد بررسی قرار دهیم. اولین سوالی که پیش می آید این است که خاتم کاری چیست و چرا نام خاتم کاری را به خود گرفته است؟ هنر خاتم کاری ترکیبی از چند ضلعی های منظم و با تعداد اضلاع متفاوت است، که از مواد اولیه گوناگون و در رنگ های مختلف ساخته می شود. هنر خاتم کاری از دقت و ظرافت بسیار زیادی برخوردار است که از چند ضلعی های منظم در کنار یکدیگر تشکیل می شود. این آثار دارای اضلاع پنج، شش، هفت و هشت یا حتی ده ضلعی است، که ساخت آن کار دست هنرمندان چیره دست می باشد. معنی خاتم ساز در لغت نامه دهخدا، به آن که پاره های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند، است. عمل خاتم ساز را خاتم سازی گویند.
درباره خاتم سازی و یا خاتم کاری در دایرة المعارف فارسی این چنین معنی شده است که "هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزاییک، با مثلث های کوچک است. طرح های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی می باشد. این اشکال هندسی از کنار هم قرار گرفتن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می شود. این مثلث ها از انواع چوب، استخوان و فلز ساخته می شوند. مثلث ها هرچه ریزتر و ظریف تر باشند، خاتم مرغوب تر است. برای ساخت کوچکترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن باید حدود چهارصد مثلث استفاده شود.
برای ساخت این آثار مواد اولیه و ابزارهای خاصی نیاز است تا بتوان این کار را با ظرافت هر چه تمام تر انجام داد. به همین منظور دستگاهی مخصوص بریدن مصالح چوبی و انواع چوب مورد نیاز می باشد. انواع چوبی که در هنر خاتم کاری از آن ها استفاده می شود، شامل چوب آبنوس، فوفل، گردو، تبریزی، شمشاد، بقم، افرا، عناب، نارنج، کیکم و کبوده می باشد. همچنین از فلزهای برنج، آلومینیوم و بعضی مواقع نقره استفاده می شود. همچنین انواع استخوان و عاج فیل، استخوان شتر و استخوان اسب و گاو نیز در این کار استفاده می شود. در ساخت خاتم از صدف، نخ پرک، سریشم و لاک نیز استفاده می شود.
ابزارهایی که در این کار استفاده می شود شامل ابزار عمومی چکش، اره، اره فلکه، دریل و مته، دستگاه دینام و... می باشد. ابزارهای اصلی و مخصوص این کار نیز شامل انواع اره ها، انواع سوهان، رنده، پرس، تیره دار یا خط کش قفل، مقار، انواع تنگ ها، چسب های مخصوص و... می باشد. قدیمی ترین آثار خاتم کاری در شهر شیراز مشاهده شده، به همین دلیل برخی خواستگاه این هنر را شهر شیراز و آن را به عنوان سوغات شیراز می دانند، با این حال اطلاعات دقیقی راجع به اینکه چه کسی و در کجا برای اولین بار این هنر ابداع شد، در دسترس نمی باشد.
قدیمی ترین خاتم کاری موجود در ایران مربوط به منبر مسجد جامع عتیق شیراز می باشد، که قدمتی هزار ساله دارد. در دوران صفویه این هنر به اصفهان انتقال پیدا کرد و در این شهر به عنوان پیشه و به صورت عمده تولیدات آن آغاز شد. اما با این حال هنر خاتم کاری در شیراز از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار بود، که این شهر را پایتخت خاتم کاری معرفی می کنند.
همانطور که گفتیم اوج شکوفایی این هنر در دوران صفویه بود، که از هنرمندان فعال در این زمینه از تمامی ایران خواسته شد تا به اصفهان آمده و ضمن فعالیت در زمینه های خاتم کاری، منبت کاری، کاشی کاری و گره چینی، به ساختن ساختمان های حکومتی، اماکن مقدس و بارگاه ها تشویق و ترغیب شدند. متاسفانه در دوران قاجار به دلیل کم توجهی به هنر این هنرمندان، هنر آن ها کم اهمیت شد و کمتر مورد استفاده قرار گرفت.
سرانجام در سال 1307 و اوایل دوران پهلوی به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) مدرسه صنایع مستظرفه تاسیس شد و آموزش و یادگیری هنرهای دستی ایرانی در آن دوباره از سر گرفته شد. در این مدرسه چندین کارگاه خاتم سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
از استادان چیره دست در هنر خاتم کاری می توان به استاد عبدالخالق گلریز خاتمی که به پدر خاتم ایران لقب گرفته و شادروان استاد عبدالعلی گلریز خاتمی و احمد روحانی اشاره کرد، که خود دارای سبک در هنر خاتم کاری می باشد.
در ادامه به خاتم کاری هایی که در معماری ایرانی به یادگار گذاشته شده است، اشاره خواهیم کرد:
- سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز که مربوط به سده هشتم هجری می باشد
- منبر خاتم کاری شده مسجد جامع عتیق شیراز که قدمتی بیش از هزار سال دارد
- درهای تزیین شده با اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که در موزه ویکتوریا آلبرت نگهداری می شود
- درهای خاتم کاری قصر تیمور گرگانی به نام دلگشا که در سمرقند واقع شده و درهای آرامگاه وی متعلق به سال 807 هجری
- درب های تالار آینه کاخ گلستان
- منبر چوبی مسجد لبنان اصفهان با اشکال هندسی و اجزای نقره ای به سال 1114 هجری
- دو درب خاتم کاری توسط خاتم کاران شیرازی در موزه دوران اسلامی تهران
- تعدادی درب دو لنگه خاتم کاری شده در موزه حضرت عبدالعظیم در شهر ری که قدیمی ترین آن مربوط به دوره آل بویه تا اواخر قاجار است
مراحل تولید خاتم
اولین کار طراحی برای مجموعه مورد نظر می باشد. پس از طراحی باید تمامی مواد، مصالح اولیه ترکیب و ایجاد گل و در نهایت ساخت قامه و برش آن و تهیه لایه خاتم است.
قامه چیست؟ جسم مکعب مستطیلی شکل، دارای میانگین طول 40 و عرض 10 و قطر 3 سانتی متر از چوب خاتم که در خاتم سازی از آن استفاده می شود.
در مرحله بعدی کار طراحی زیر سازی، طراحی و چسباندن لایه های خاتم بر روی زیرکار، پرداخت و جلا کاری اشیاء خاتم کاری است.
روش ساخت خاتم
همانطور که گفتیم برای ساخت خاتم از چوب، فلز و استخوان استفاده می شود، که به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آن ها را به گونه ای کنار یکدیگر قرار می دهند، تا برش عرضی این مثلث های واحد، شکل هندسی منظم به خود بگیرد. در این مرحله چوب، فلز و استخوان که هر کدام به صورت مفتول های مثلثی شکل می باشند را با استفاده از طرحی که مد نظر است، با استفاده از سریشم در کنار هم قرار می دهند و به وسیله نخ محکمی می گردانند، که از این کار اصطلاحا "پره" درست می شود. پس از چند ساعت نخ ها باز می شود، اضلاع سوهان کشی شده و چهار عدد از پره های ایجاد شده، مجددا با چسب کنار هم قرار می گیرند، که در این مرحله "توگلو" به دست می آید. در مرحله بعدی کار "گل پیچی" را به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده کرده اند، انجام می دهند و به حاصل آن "شمسه" می گویند. در اطراف هر ضلع، شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می شود و با نخ محکم بسته می شود، که حاصل آن طرح ستاره ای است. سپس با سریشم برش های نازک را با نظم و ترتیب خاص روی ورقه ای نازک و چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن، ورقه ها را روی اشیای مورد نظر جهت تزیین، نصب می شود. جالب است بدانید که تا انتهای کار ممکن است 400 مرحله این کار را تکرار کنید، تا به طرح مورد نظر دست پیدا کنید.
آثار خاتم کاری به جا مانده از دوره صفویه
- صندوق مرقد امامزاده سید علاءالدین حسین، فرزند امام موسی بن جعفر (ع) در شیراز و در جفت خاتم بقعه که قدمت آن ها 400 تا 450 سال است
- قاب آینه خاتم کاری که در کرمان ساخته شده و جزء مجموعه خصوصی مرحوم محمد حسین صنیع خاتم می باشد، که مربوط به سال 1124 هجری قمری می باشد
- صندوق مرقد موسی بن جعفر (ع) و حضرت امام جواد (ع) در سامرا
- صندوق ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت ولیعصر (عج) در سامرا که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است
آثار خاتم کاری به جا مانده از دوره قاجاریه
- ورودی خزانه و حرم حضرت عبدالعظیم (ع)
- در ورودی موزه ایران باستان تهران
آثار خاتم کاری به جا مانده از دوره پهلوی
- صندوق حضرت مسلم بن عقیل (ع)
- صندوق حضرت عبدالعظیم (ع)
- صندوق حضرت شاهچراغ (ع)
- صندوق امامزاده سید میر محمد (ع)
