آیا تاکنون نام پازیریک، کهن‌ترین فرش دنیا به گوشتان خورده است؟ آیا می‌دانستید که پازیریک فرشی ایرانی است که کشور روسیه به داشتن آن در موزه آرمیتاژ افتخار می‌کند؟ آیا دوست دارید که در مورد ویژگی‌های این فرش دستبافت منحصربهفرد اطلاعاتی را کسب کنید؟ همان‌طور که می‌دانید از روی آثار هنری به فرهنگ و تمدن آن‌ها می‌توان پی برد. یکی از هنرهای بسیار بی‌نظیر کشور ایران از گذشته‌های دور، هنر قالی بافی بوده است که ایرانیان در این زمینه توانسته‌اند قالیچه‌های دستبافت بی‌مثالی را تولید کنند. قالی پازیریک یکی از نمونه‌های فرشهای دستبافت ایرانی است که قدمت دیرینه داشته و یادگاری از ۲۵۰۰ سال پیش از دوران هخامنشیان است. این فرش با نقوش زیبایی که روی خود دارد، سندی بر قدمت هنر فرش‌بافی در ایران است و بدین خاطر آن را یکی از قدیمی‌ترین فرشهای جهان می‌دانند. در ادامه می‌خواهیم شما را با کهن‌ترین فرش دنیا به نام قالی پازیریک آشنا نماییم. این فرش که پس از گذشت سالیان بسیار همچنان افتخار ایران و ایرانیان است تاریخچه‌ای دارد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
تاریخچه قالیچه پازیریک
پازیریک که به نوعی آن را یکی از قدیمی‌ترین فرشهای جهان می‌دانند، قالیچه‌ای است که در سال ۱۳۲۸ شمسی توسط فردی به نام رودنکو کشف شد. رودنکو باستان‌شناس و دانشمندی روسی، معتقد بود که این قالیچه متعلق به آشوریان پارس است. قالیچه پازیریک که قدمت آن به ۲۵۰۰ سال پیش بازمی‌گردد در کوهستان آلتای در جنوب سیبری مرکزی و نزدیک مرز مغولستان پیدا شد. همچنین رودنکو در کشف قالیچه پازیریک وسایل دیگری چون گلدان چوبی، مومیایی دوید و نقش اسب سواری و... را نیز پیدا کرده است که همگی نشان از قدمت پازیریک دارند. اگر چه بسیاری از افراد معتقد بودند که به خاطر این نوع سبک قالی‌بافی در نینوا، قالیچه پازیریک متعلق به نینوا خواهد بود، اما این قالیچه در منطقه‌ای که متعلق به پادشاه سکایی بوده یافت شده است. سکاها که با نام سکیت‌ها، ماساژت‌ها و اسکلتث‌ها نیز از آن‌ها یاد می‌شد، مردمانی کوچ‌نشین و ایرانی‌تبار بودند که دوران زندگی آن‌ها به پیش از هخامنشیان باز‌می‌گشت. همچنین در نوشته‌های سقراط، ارسطو، هرودوت و بطلمیوس نیز می‌توان نوشته‌هایی در مورد سکاها که مردمانی سخت‌کوش و هنرمند بودند نیز پیدا کرد. در این میان برخی دیگر از پژوهشگران معتقد بودند که پازیریک به مادها و پارت‌ها تعلق دارد. از این رو نظریه‌های متفاوتی را در مورد قدمت فرش بیان کردند. اما نظریه‌ای که در این میان صحت بیشتری دارد، این است که پازیریک متعلق به سکایی‌ها بوده و آن‌ها با پشم حاصل از دام‌های خود پازیریک را بافته‌اند. البته ناگفته نماند که قرار داشتن فرش در کوهستان آلتای یکی از مهم‌ترین علت‌های سالم ماندن آن است. چرا که این کوهستان در ارتفاع ۱۵۰۰ متری از سطح دریای آزاد قرار داشته و در بیشتر مواقع پوشیده از یخ است. همین امر نیز موجب گشته تا باکتری‌ها در دمای پایین غیر فعال شده و فرش پازیریک در مقابل خطر از بین رفتن مصون بماند. فرش پازیریک اکنون در موزه آرمیتاژ روسیه نگهداری می‌شود و یکی از افتخارات ایرانیان به حساب می‌آید. با تحقیقات صورت گرفته روی این فرش با استفاده از دستگاه‌های مختلف مانند رادیواکتیو و شباهت بسیار آن با طرح‌های تخت‌جمشید، کارشناسان آن را به زمان هخامنشیان و قرن ۴ و ۵ پیش از میلاد نسبت می‌دهند.
شکل ظاهری قالیچه پازیریک
فرش پازیریک که نماد فاخر هنر ایرانی به حساب می‌آید دارای ابعادی ۱.۹۸ در ۱.۸۹ متر بوده و از ۳۶۰۰ گره متقارن و جفت شکل یافته است. این قالیچه بدان جهت یکی از زیباترین قالیچه‌های بافته شده در جهان است که نقشه‌های مختلف با دقت و وسواس بسیار روی آن طراحی شده‌اند. رنگ‌های بکار رفته در قالیچه پازیریک تماما رنگ‌های شاد و سرزنده‌ای مانند آبی، زرد و قرمز بودند. همین امر نشان از اشتراک آن با دیگر قالی‌های بافته شده ایرانی دارد. اگرچه امروزه به خاطر گذشت زمان این قالیچه کدر شده و به رنگ صورتی تغییر رنگ پیدا کرده، اما در گذشته پازیریک در نوع خود بسیار درخشان و خیره‌کننده بوده است.
قالیچه پازیریک را بدین خاطر متعلق به قبل از میلاد مسیح می‌دانند که در دو طرف آن گل‌هایی نگاشته شده که طرحی بابلی دارند و این طرح متعلق به قبل از میلاد مسیح بوده است. علاوه بر این پنج حاشیه و دور روی این قالیچه طراحی شده است که در وسط آن می‌توانید گل‌هایی با چهار گلبرگ نیلوفر را مشاهده کنید. همچنین در اطراف گل‌ها نیز گل‌های دیگر به رنگ آبی و بسیار خیره‌کننده وجود دارد که امروزه این طرح در فرشهای ترک‌ها بیشتر مشاهده می‌شود.
با نقوش پازیریک بیشتر آشنا شویم
با مشاهده‌ی فرش پازیریک، شما در حاشیه آن به ترتیب از داخل به خارج اسب‌هایی را به همراه سوارکارانشان خواهید دید که به صورت ردیفی طراحی شده‌اند. سپس گوزن‌های خال زرو، حیوانات عجیب اساطیری و گل‌های زیبای طراحی شده روی فرش نظر شما را به خود جلب خواهند کرد. در طراحی این فرش نقش‌مایه‌ها و نگاره‌ها بگونه‌ای با قرینه‌سازی کامل و متوازن طراحی شده‌اند که هر بیننده‌ای از دیدن آن متحیر می‌ماند.
اسب سواران
روی قالی پازیریک ۲۸ اسب‌سوار را مشاهده خواهید کرد که چهره‌ها و کلاه‌های آنان کاملا ایرانی بوده و با ظرافت بسیار طراحی شده‌اند. همچنین در طراحی اسب‌ها نیز جزئی‌نگری بسیاری صورت گرفته است. به عنوان مثال شما دم اسب‌های موجود در تصویر را به صورت بافته شده مشاهده خواهید کرد که این نشان از رسم و رسوم زمان جنگ دارد. در رابطه با این تصویر فرضیه‌ای وجود دارد که می‌گویند ۲۸ سوارکار نماد ۲۸روز، ۲۴ پره نمادی از ۲۴ ساعت شبانه‌روز و ۳۶۰۰ گره نماد تعداد ثانیه‌های یک ساعت هستند.
گوزن ها
یکی دیگر از نقشه‌های منحصربهفرد در پازیریک نقش گوزن‌ها بوده که با طراحی آن‌ها سعی بر نشان دادن نمایی از طبیعت زیبای ایران قدیم داشتند. گوزن‌های طراحی شده روی فرش نوع خاصی از گوزن‌ها به نام گوزن‌های زرد خال هستند که شاخ‌های پهن داشته و مخصوص کشور ایران بوده‌اند.
حیوانات اسطوره ای
در اطراف فرش پازیریک موجودات اساطیری به شکل سر شیر و بدن اسب نیز به چشم می‌خورد که به اعتقاد مردم قدیم این حیوانات موجودات اساطیری ایرانی بوده‌اند. طراحی حیوانات اسطوره‌ای روی فرش پازیریک به گونه‌ای صورت گرفته که نشان از محافظت سوارکاران و گوزن‌های زرد از آن‌ها دارد.
گل ها
برای تزئین و زیبایی هرچه بیشتر فرش پازیریک در کنار ۲۴ گل هشت‌پر میانی فرش که چهار گلبرگ آن‌ها از گل نیلوفر است و به نگاره‌های هشت‌پر معروف شده‌اند، گل‌های ریزی نیز در اطراف حاشیه برای زیبایی بیشتر به چشم می‌خورد.
عجایب قالی پازیریک
از آنجایی که قالی پازیریک بافته شده از الیاف و پشم است، بنابراین باید پس از مدت کوتاهی تجزیه می‌شد و از بین میرفت. اما همان‌طور که می‌بینید بعد از گذشت ۲۵۰۰ سال همچنان سالم مانده است. همین امر یکی از عجایب قالی پازیریک است. چرا که از محل کشف قالیچه چیزی جز استخوان‌های پادشاه مدفون در آن گور باقی نمانده بود. محققان تنها دلیل سالم ماندن قالیچه پازیریک را، بودن آن در غار یخ‌زده آتالای می‌دانند. چون قالیچه در آنجا منجمد شده و به همین خاطر سالم مانده است.
دلایل ایرانی بودن پازیریک
در بالا به شواهدی که نشان‌دهنده ایرانی بودن پازیریک است اشاره کردیم. یکی از این شباهت‌ها نقاشی روی فرش بوده که با بررسی‌های صورت گرفته روی آن مشخص گشته این قالی یکی از هنرهای ایرانیان است. همچنین شباهت نقش‌های قالی پازیریک با آثار موجود در تخت‌جمشید که اشاره بر نگرش سیاسی و اجتماعی دوره هخامنشی دارد نیز گواه این ماجرا است.
از دیگر مواردی که می‌توان قالیچه پازیریک را یک قالیچه اصیل ایرانی دانست، استفاده گسترده رنگ قرمز در آن است. چرا که در دوره هخامنشیان رنگ مایه قرمز در ایران به وفور یافت می‌شد و قالیبافان از این رنگ در تمامی طرح‌ها و نقش‌های خود استفاده می‌کردند.
تحریف در تاریخ
همان‌طور که می‌دانید در طول تاریخ به خاطر اوضاع سیاسی، بسیاری از اشیا کهن دچار تحریف و دست‌کاری شده‌اند. قالیچه پازیریک نیز یکی از اشیا کهن و قدیمی ایرانی است که از این امر مستثنی نبود. در سال ۱۹۷۸ میلادی بسیاری از افراد قالیچه پازیریک را به ترکان ساکن در آسیا متعلق می‌دانستند. همچنین در سال ۱۹۹۰ میلادی نیز مقاله‌ای با نام فرشهای قبل از ظهور اسلام منتشر گشت که در آن فرش پازیریک را به اقوام آلتایی نسبت داده بودند. در این مقاله گفته شده بود که فرش پازیریک توسط اقوام آلتایی بافته شده است و تنها در نقوش و طرح‌های آن از آثار ایرانی کمک گرفته‌اند.
داستان کشف پازیریک
قالیچه پازیریک در دره‌ای به نام پازیریک کشف گردید که همین امر موجب قرار دادن نام پازیریک روی آن شد. پیدا کردن قالیچه پازیریک در قبری سرپوشیده با لایه‌های یخی ضخیم در مرز مغولستان که اغلب آن تخریب شده بود صورت گرفت. در این باره جالب است بدانید که یخ‌های موجود در غار حدود ۲۵ قرن از قالیچه پازیریک محافظت کرده و مانع از بین رفتن آن شده بودند. دره پازیریک جزئی از کوه آلتای بوده که در تمامی سال آب و هوای بسیار سرد دارد، به گونه‌ای که تمامی وسایل موجود در آن فریز شده و تا کنون نیز باقی مانده‌اند. در این غار جسد بانوی سکایی که از اشراف و بلند مرتبه‌های سکاها بوده نیز در تابوتی که بر روی آن تصاویری از گوزن و پلنگ حکاکی گشته پیدا شده بود. این جوان به گونه‌ای با دقت زیاد مومیایی شده که هنوز خالکوبی های روی بدن آن را می‌توان به وضوح دید. فرش پازیریک از جمله اشیای گران‌بهاای است که همراه این جسد در غار فریز شده بود.
یکی دیگر از دلایل اشرافی بودن بانوی سکایی، پیدا شدن جسد ۶ اسب در اطراف این قبر در گورهای جداگانه بوده است. همچنین از دیگر اشیا گران‌بها یافت شده درغار می‌توان به روسری طلاکاری شده، ظروف قیمتی که در آن‌ها تخم گشنیز قرار داشت نیز اشاره کرد. تمام گفته‌های بالا نشان از این دارد که منطقه پازیریک در زمان قدیم منطقه‌ای تجاری و بسیار پر رفت‌و‌آمد بوده که سکاها بر آن حکومت داشته‌اند.
صنعت قالی در ایران
اگر تاکنون به عکس‌ها و فیلم‌های قدیمی ایرانی نگاهی کرده باشید، قطعا قالی و قالیچه‌های رنگارنگی را در خانه‌ی تمام ایرانیان دیده‌اید. از آنجایی که در قدیم قالی کالایی تجملی محسوب می‌شد، بنابراین بافندگان با صبر و حوصله بسیار قالیچه‌های دستی را می‌بافتند تا فرشی بی‌نقص و فاخر به مردم ارائه دهند. در زمان گذشته کمتر کشوری پیدا می‌شد که در خانه همه افراد فرش دستبافت وجود داشته باشد، اما در کشور ایران فرش دستباف سابقه‌ای دیرینه داشته و نمادی از فرهنگ و هنر کشور محسوب می‌شود.
امروزه در کشور ایران فرشهای دستبافت زیادی با شکل و شمایل بسیار زیبا تولید شده و به تمامی دنیا فرستاده می‌شوند. به گونه‌ای که اکنون رکورد بزرگترین فرش دستباف جهان که در گینس به ثبت رسیده متعلق به کشور ایران است.
به دیدار فرش پازیریک برویم
همان‌طور که در بالا نیز اشاره کردیم، اکنون فرش زیبا و بی‌نظیر پازیریک در موزه آرمیتاژ روسیه نگهداری می‌شود. برای بازدید از این فرش منحصربهفرد می‌توانید در روزهای چهارشنبه تا جمعه از ساعت ۱۰:۳۰ صبح تا ۲۱ شب و در روزهای شنبه، یکشنبه، پنج‌شنبه و سه‌شنبه از ساعت ۱۰:۳۰ صبح تا ۶ عصر به موزه آرمیتاژ واقع در آدرس زیر مراجعه کنید.
روسیه، پستنبورگ، خیابان دوم، میدان دوورتساوایا، موزه آرمیتاژ
برای دسترسی به موزه می توانید از مترو و اتوبوس استفاده نمایید. برای این منظور باید با استفاده از مترو خط‌های گوستینی، پروسپکت و ادمیرال خود به موزه برسانید. همچنین اتوبوس‌های شماره ۷، ۱۰، ۲۴ و ۱۹۱ نیز مسیرشان به موزه آرمیتاژ منتهی می‌شود. برای بازدید از موزه فراموش نکنید که حتما باید بلیط تهیه کنید که هزینه‌ای حدود ۱۸ تا ۲۳ دلار دارد.
سخن پایانی
بی شک دیدن فرهنگ و هنر ایرانی در دیگر کشورها موجب خوشحالی و افتخار هر فرد ایرانی است. فرش پازیریک کهن‌ترین فرش دنیا، از آن دسته اشیایی است که وجود آن در موزه آرمیتاژ روسیه باعث افتخار ما خواهد بود. چرا که این فرش نمادی از تاریخ، فرهنگ و هنر دیرینه ایرانیان بوده و ارزش بسیار بالایی دارد. از این رو فراموش نکنید که اگر با تور به کشور روسیه سفر کردید حتما به موزه آرمیتاژ رفته و از قالیچه پازیریک دیدن نمایید.
