خواجه نظام الملک

خواجه نظام الملک یکی از برجسته‌ترین و محبوب‌ترین سیاست مدارن تاریخ ایران است. نظام الملک آثار ادبی زیادی داشت. سیاست نامه، یکی از آثار درخشان وی است که در تمام عرصه‌ها از ادبیات گرفته تا تاریخ، سیاست و حکومت، به عنوان منبعی ارزشمند مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ادامه به معرفی بیشتر این شخصیت مدبر و با کفایت خواهیم پرداخت.

زندگینامه خواجه نظام الملک

ابوعلی حسن توسی(طوسی)، یکی از دهقان زادگان سبزوار است که در سال ۴۰۸ هجری در زمان حکومت غزنویان در شهر طوس خراسان متولد شد. وی تحصیلات خود را در شهر توس ادامه داد، از این رو به خواجه نظام الملک طوسی معروف شده بود. ابوعلی حسن توسی، در سال ۴۵۵ قمری، پس از برکناری عمیدالملک کندری، به مقام وزیر آلپ ارسلان رسید.

وی علاوه بر وزارت، به عنوان آموزگار ولیعهد خردسال ملکشاه، فعالیت می‌کرد. خواجه نظام الملک، قریب ۲۹ سال در این جایگاه قرار داشت. خواجه نظام الملک پس از مرگ آلپ ارسلان، فرزند کوچک او را که تنها ۱۸ سال داشت به تخت پادشاهی رساند. در آن زمان که کشور دچار نابه سامانی و گرفتاری‌های زیادی شده بود، توسط نظام الملک گردانده می‌شد. در نهایت وی توانست کشور را از این وضع خارج کرده و ملکشاه را به قدرت و چیرگی برساند.

خواجه نظام الملک توسی به دلیل همت بالا و علاقه فراوانی که به ایران داشت، همواره می‌کوشید تا راهی برای رشد و پیشرفت کشور پیدا کند. به همین دلیل بود که ساخت و ساز مدارس را برای تعلیم و تربیت در ایران گسترش داد. نظام الملک خدمت به آلپ ارسلان را از سنین نوجوانی شروع کرده بود. وی در آن سال‌ها به عنوان کاتب برای ابوعلی ابن شاذان، خدمت می‌کرد. پدر آلپ ارسلان در زمان وفاتش به خواجه نظام الملک طوسی وصیت کرده بود تا به خدمت فرزندش در آید و نزد او خدمت نماید.

نظام الملک طوسی، حدود ۲۹ و سال ۷ ماه به عنوان وزیر آلپ ارسلان و فرزندش خدمت کرد. این وزیر با کفایت و با تدبیر در طول این سال‌ها برای کشور گشایی و سرکوبی مخالفین تلاش‌های زیادی کرد. نتیجه این زحمات و حسن تدبیر خواجه نظام الملک، رسیدن به دولت وسیعی بود آن را تحت امر پادشاه ایران در آورد و نام و نشان آن را در سراسر دنیا جاری کرد. نظام الملک، قلمرو حکومت ایران را به قدری گسترش داده بود که در تمام ۱۴۰۰ سال تاریخ اسلام، نظیر نداشت.

آثار خواجه نظام الملک

خواجه نظام الملک طوسی علاوه بر وزارت و خدمت‌رسانی به پادشاه ایران، دست به قلم خوبی نیز داشت. یکی از مهم‌ترین آثار وی، نثر کتاب سیاست نامه (سیر الملوک) است. سیاست نامه نظام الملک با ۳۷۲ صفحه و ویراستاری هیوبرت دارک، توسط بنگاه ترجمه شده و در سال ۱۳۴۰ انتشار یافت. در ضمن خواجه نظام الملک، با دانشمندانی از جمله خیام در تهیه و پردازش تقویم جلالی همکاری داشته و توانسته است این تقویم را در سال ۴۵۱ هجری تکمیل نماید.

دانشگاه نظامیه بغداد یکی دیگر از آثار درخشان نظام الملک است که امام محمد غزالی، به عنوان آموزگار در آن فعالیت می‌کرد. ناگفته نماند که نظامیه‌های دیگر هم در شهر‌های اصفهان، نیشابور، بصره، موصل و هرات به دستور خواجه نظام الملک طوسی برپا شده است.

سیاست نامه خواجه نظام الملک

سیاست نامه نظام الملک طوسی، یکی از شاهکار‌های معروف زبان فارسی به حساب می‌آید که در قرن ۵ هجری به چاپ رسیده است. موضوع این کتاب، در رابطه با آیین فرمانروایی، کشورداری، اخلاق و سیاست پادشاهان پیشین ایران می‌باشد. کتاب سیرالملوک نظام الملک، به سبک بسیار ساده و روشنی ویرایش شده و به دور از هرگونه تصنع و تکلف است.

در واقع خواجه نظام الملک توسی، نگارش نثر کتاب سیاست نامه را به دستور ملکشاه سلجوقی(۴۹۲ هجری) شروع کرده و آن را در دوره حکومت محمد بن ملکشاه(۵۱۱ هجری) به پایان رسانده است. نظام الملک، این کتاب را با گرد‌آوری منابع مختلفی از جمله اندرزنامه‌های نویسنده، منقولات قران کریم، احادیث و گفته‌های مشاهیر، حکایات شاهان و وزیران و... تهیه کرده است. لازم به ذکر است که برخی از حکایت‌های سیاست نامه خواجه نظام الملک، از مکررات و حشو برخوردار است.

خواجه نظام الملک و حسن صباح

خواجه نظام الملک و حسن صباح، بر اساس داستان سه یار دبستانی، با یکدیگر دوست بوده و ارتباط نزدیکی داشتند. داستان سه یار دبستانی، خیام، نظام الملک و حسن صباح را به یکدیگر متصل کرده بود. اگر چه شواهد نشان می‌دهد که این داستان افسانه‌ای بیش نیست چرا که در این صورت حسن و خیام می‌بایست بیش از ۱۲۰ سال عمر کرده باشند.

همچنین هیچ اشاره‌ای به این موضوع توسط معاصران نشده است. داستان این کتاب از این قرار است که این سه یار، عهد بسته بودند که درصورتی که هر کدام به مقامی رسید، باید دست دو نفر دیگر را نیز بگیرد. خواجه نظام الملک طوسی اولین نفری بود که به مقام وزارت سلجوقیان رسید. در نتیجه به عهد خود وفا کرد. وی به خیام که دانشمند بود و علاقه‌ای به سیاست نداشت، سالی ۱۰ هزار دینار اعطا می‌کرد که به مطالعات خود ادامه دهد. همچنین حسن صباح را وارد دستگاه حکومت کرد.

اما پس از گذشت چند سال، بین خواجه نظام الملک و حسن صباح اختلافاتی پیش آمد. خواجه با نیرنگ توانست صباح را پیش ملک شاه خوار بسازد. در پی این اتفاق، حسن صباح قسم خورد که انتقام خود را از وی بگیرد. در نهایت هم خواجه نظام الملک طوسی توسط حسن صباح کشته شد. این حکایت یکی از افسانه‌هایی است که بین اسماعیلیان نزاری پخش شده بود.

کشورداری خواجه نظام الملک طوسی

نثر کتاب سیاست نامه خواجه نظام الملک، از الگوی حکومت قدرتمند و یکپارچه دوره ساسانی و دول پس از اسلام از قبیل بوییان، سامانیان و حتی غزنویان به عنوان الگوییک نظام آرمانی دفاع کرده است.

خواجه نظام الملک تهران یکی از دشمنان سرسخت جریان فئودالی زمان بود. چرا که این جریان از دید وی، موجب پراکندگی کشور می‌شد. همچنین نظام الملک با سران غز که قصد داشتن برای خود سرزمینی خود مختار داشته باشند، به شدت مخالف بود. وی برای جلوگیری از ایجاد سرزمینی به دور از دید دولت مرکزی، تا جایی که توانست تلاش کرد که در نهایت همین امر موجب کنار گذاشته شدن او از حکومت شد.

نظام الملک طوسی، از اهل سنت و شافعی بود. به گفته تاریخ‌شناسان، خواجه نظام الملک کسی بود که آخرت را بر دنیا ترجیح می‌داد و همیشه در مجالس مذهبی شرکت می‌کرد. معروف است که خواجه نظام الملک با شنیدن صدای اذان کار خود را ر‌ها می‌کرد و به نماز می‌ایستاد. حتی در صورتی که مشاهده می‌کرد که مؤذن در گفتن اذان سستی می‌کند، به وی تذکر می‌داد.

بنا به گفته مورخان، در زمان وزارت خواجه نظام الملک، کشور در اوج رفاه بوده است به طوری که نان به فراوانی در ایرانی افت می‌شد. این در حالی بود که در همان زمان، مردم اروپا ازگرسنگی شکم یکدیگر را پاره می‌کردند. از ویژگی‌های دیگر خواجه نظام الملک توسی، می­توان به اهمیت وی به جهاد اشاره کرد. به طوری که حکومت سلجوقیان از سمت شرق به کاشغر و از غرب به آسیای ترکیه پیشروی کرده بود. همچنین نیروی دریایی نظام الملک، شهر امپراتوری بیزانس را تهدید می‌کرد.

دارایی خواجه نظام الملک

خواجه نظام الملک، به واسطه خدمت در دربار و به دستور آلپ ارسلان، مالک منطقه توس خراسان شده بود. وی برای آبادانی و پیشرفت این منطقه تلاش‌های زیادی می‌کرد تا جایی که این سرزمین را به یکی از خوش آب و هوا‌ترین مناطق خراسان تبدیل کرد. باغ‌های این سرزمین یکی از گردشگاه‌های محبوب ملکشاه و ترکان خاتون شده بود. به گفته تاریخ‌شناسان، باغ‌های توس با زیباترین و با صفاترین باغ‌های تاریخ جهان برابری داشته است.

خواجه نظام الملک طوسی، ۱۲ پسر داشت که هر کدام در گوشه‌ای از ایران فرمانروایی می‌کردند. او و فرزندانش در طول این سال‌ها، توانستند دارایی هنگفتی را جمع‌آوری نمایند.

القاب خواجه نظام الملک

خواجه نظام الملک طوسی به دلیل هوش و ذکاوت بالایی که داشت القاب زیادی بین بزرگان حکومت گرفته بود. در کتاب‌های تاریخی هفت لقب به وی نسبت داده شده بود که عبارتند از

• وزیر کبیر: با توجه به اینکه در حکومت سلجوقیان وزیر بزرگتر از او یافت نمی‌شد.
• خواجه بزرگ: چندین سال به عنوان آموزگاه ملکشاه در حکومت فعالیت کرده بود.
• تاج‌الحضرتین: برای دو پادشاه وزارت کرده بود.
• قوام‌الدین: لقبی مذهبی که توسط فقیهان زمان به او داده شده است.
• ظام‌الملک طوسی: معمولاً با این اسم بین عام معروف بود. سال‌های بعد در ایران و هند، وزیران معتمد شاهان را با این لقب می‌خواندند.
• اتابک: لقبی بود که ملکشاه سلجوقی به خواجه نظام الملک نسبت داده بود.
• رضی‌امیرالمؤمنین: این لقب در سال ۴۷۵ توسط خلیفه المقتدی بامرالله به وی داده شده بود.

آرامگاه خواجه نظام الملک

آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی، در شهر اصفهان، محله احمد آباد کوچه خواجه نظام الملک قرار گرفته است. این ارامگاه کوچک که دارالبطیخ نام دارد مکانی ساده و بی‌پیرایه است که در زمان سلجوقیان بنا شده و در آن حدود ۸ قبر وجود دارد. قبر‌های داخل دارالبطیخ متعلق به شاهزادگان و بزرگان سلجوقی می‌باشد. قبر‌های این ارامگاه از سنگ مرمر نفیس ساخته شده‌اند. سنگ قبر خواجه نظام الملک تهران از مرمر مرغوب است که در اطراف آن کتیبه‌ای قدیمی با آیه الکرسی وجود دارد.

ملک شاه سلجوقی، ترکان خاتون همسر شاه و فرزندان شاه سلجوقی نیز در این آرامگاه مدفون هستند. اگر به این مکان سفر کرده باشید حتماً تاریخ‌های حک شده از جمله ۸۵۹، ۹۳۷ و ۹۵۳ هجری قمری را مشاهده کرده‌اید که در کنار تاریخ‌های زمان سلجوقی نوشته شده‌اند.

نقش نظام الملک در اقتصاد

خواجه نظام الملک، یکی از ‌اندیشمندان اقتصادی زمان خود بود اما بیشتر به عنوان مدیر اجرایی حکومت معروف بود. هوش، ذکاوت و درایت مدیریتی وی، نقش مهمی در توسعه زیرساخت‌ها و توسعه اقتصاد حکومت اسلامی داشته است. در زمان وزارت نظام الملک، در ازای دریافت مالیات‌های مناسبتی از مردم، جاده‌ها و بنا‌های شهر، یکی پس از دیگری ساخته می‌شد. به همین دلیل بود که راهنمایی‌ها و نحوه مدیریتی خواجه نظام الملک، مورد توجه آلپ ارسلان و ملکشاه سلجوقیان قرار گرفته بود.

با گذشت زمان، القائم خلیفه عباسی لقب «راضی‌امیرالمؤمنین» را به نظام الملک داد. این لقب تا کنون به هیچ وزیری اطلاق نشده بود. از طرفی ملک شاه سلجوقی هم خواجه نظام الملک طوسی را به دلیل کسب موفقیت‌های پیاپی در مقابل مشکلات کشور، «اتابک» خطاب می‌کرد. این موضوع حسادت اطرافیان شاه را برانگیخت. در سال‌های پایانی حکومت ملک شاه، اختلافاتی بین شاه و خواجه نظام الملک تهران پیش آمد و سرانجام همین امر موجب برکناری نظام الملک از وزارت شد.