کاوش باستان‌شناسی و خواناسازی شواهد معماری قلعه سنگ و مطالعه مناظر فرهنگی شهر قدیم سیرجان به کشف گرمابه‌ای منحصر به فرد، کارگاه سنگ‌تراشی، شواهدی از ابزارهای سنگی نظیر تیغه، سرپیکان، سنگ مادر و... انجامید.
سعید امیرحاجلو، سرپرست هیات کاوش قلعه سنگ و استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه جیرفت با بیان این مطلب گفت:
نخستین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی در قلعه سنگ و مطالعه مناظر فرهنگی شهر قدیم سیرجان دستاوردهای مهمی در پی داشت.
به گفته این باستان‌شناس، بر پایه دستاوردهای اولیه پژوهش‌ها، دامنه شمالی محوطه قلعه سنگ در سده‌های ششم تا نهم هجری بخش کارگاهی شهر بوده و تعداد محدودی از ساخت و سازهای سالم‌تر در این قسمت، احتمالا به دوران پس از ترک شهر (صفوی یا پس از آن) تعلق دارد.
این در حالی است که دامنه شرقی قلعه سنگ، یکی از بخش‌های مهم این شهر در سده‌های ششم تا نهم هجری بوده است.
وی وجود بارویی قطور با مَردگَردهای روی آن و همچنین پیدایش گرمابه‌ای به وسعت ۱۸۰ مترمربع را بیانگر اهمیت این بخش از شهر دانست و افزود:
گرمابه پیدا شده در دامنه شرقی قلعه سنگ احتمالا در سده ششم پایه گذاری شده و تا سده نهم مورد استفاده بوده است.
امیر حاجلو با اشاره به اینکه این گرمابه، یکی از کاملترین گرمابه‌هایی است که تاکنون از کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران به دست آمده، تصریح کرد:
تقریبا اغلب گرمابه‌هایی که پیش از این در سراسر ایران در جریان یک کاوش باستان‌شناسی به دست آمده‌اند، فاقد برخی از فضاهای اصلی و فرعی یک گرمابه هستند؛ به بیان دیگر، پیش از این به ندرت همه اجزا و عناصر معماری گرمابه به صورت یکجا و در کنار هم کشف شده‌اند.
به گفته او، بر این اساس، گرمابه قلعه سنگ از دو حیث، یکی وسعت و تعدد فضاها و کامل بودن عناصر معماری و دیگری از نظر قدمت حائز اهمیت است.
این باستان‌شناس گفت:
سلسله مراتب فضای گرمابه کشف شده در قلعه سنگ به گونه‌ای است که بازسازی دقیق مسیرهای ورودی و دسترسی به فضاها، مراحل استحمام، سیستم آبرسانی، سیستم سوخت‌رسانی و گرمایش آب خزینه‌ها و سیستم گرمایش فضاها امکان‌پذیر است.
از عناصر فضای این گرمابه می‌توان به ورودی، سربینه با آجرهای شش ضلعی در کف، یک حوض و سکو در سربینه، میان دَر، گرم‌خانه، خزینه اصلی، فضای شاه‌نشین با دو حوض آب گرم و سرد و یک حوض آب ولرم، اتاق تنظیف و سلمانی، اتاق پزشکی (حجامت و فصد)، تون یا آتشخانه و ورودی آن به زیر خزینه اصلی، اتاق چاه آب و حوض‌های بزرگ و کوچک در فضاهای مختلف اشاره کرد که به جز سربینه و اتاق چاه آب، همگی با ساروج اندود شده‌اند.
استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه جیرفت با بیان اینکه نخستین و ضروری‌ترین اقدام پس از کشف این گرمابه، حفاظت از این آثار بوده است، تصریح کرد:
بر این اساس، به دلیل لزوم برنامه‌ریزی بلندمدت و کارشناسانه برای مرمت گرمابه و تأمین اعتبارات لازم، برنامه مرمت آن به سال آینده موکول شد و پس از پایان نخستین فصل کاوش، تمامی عناصر معماری کاوش شده، به طور کامل پُر شدند.
او افزود:
در بررسی‌های پیمایشی، هیات کاوش پیش از آغاز کاوش‌ها شواهدی را از ابزارهای سنگی نظیر تیغه، سرپیکان و سنگ مادر در پناهگاه‌های صخره‌ای قلعه سنگ کشف کرد که تاکنون نظیر آن گزارش نشده بود.
به گفته وی، این ابزارها احتمالا به بازه زمانی نوسنگی تا هزاره چهارم پیش از میلاد تعلق دارند. پس از آن زمان نیز احتمالا در دوران ساسانی استقراری متمرکز (به صورت شهر، شهرک یا روستا) پیرامون تپه شاه فیروز شکل گرفته که هسته اولیه شکل گیری شهر قدیم سیرجان بوده است. پس از آن در صدر اسلام، سکونت از این بخش به محل قلعه کافر در شرق روستای عزت آباد جابه‌جا شده و شهر سیرجان در این مکانِ جدید شکل گرفته است. این شهر تا سده چهارم هجری کرسی کرمان بوده و تا سده ششم هجری به حیات خود ادامه داده است.
این باستان شناس افزود:
همزمان با این شهر از سده چهارم هجری، سکونت در دامنه جنوب غربی قلعه سنگ با ساخت بارویی قطور و بلند و برخی ساخت وسازهای داخلی آغاز شده و تا سده ششم هجری، به صورت همزمان با قلعه کافر به حیات خود ادامه داده است.
به گفته وی ، با متروک شدن شهر قدیم سیرجان (قلعه کافر) در سده ششم هجری، مرکزیت شهری سیرجان از قلعه کافر به قلعه سنگ منتقل شده و با گسترش ساخت وسازها در چهار طرف کوه قلعه سنگ و تقویت آن با دو بارو و بیش از چهل برج، شهر سیرجان در این مکان از سده ششم تا نهم هجری گسترش یافته است.
او تصریح کرد:
اگرچه از پیرامون قلعه سنگ، مواد فرهنگی از عصر صفویان (سده‌های دهم و یازدهم) نیز به دست آمده است، اما تنوع کم و شمار اندکِ مواد فرهنگی این دوره، بیانگر کاهش جمعیت این شهر در دوره صفوی است.
سرپرست هیات کاوش قلعه سنگ گفت:
هیات کاوش قلعه سنگ همچنین در این فصل از کاوش اقدام به ایجاد یک تراشه افقی ۲۰ در ۱۰ متر در دامنه شمالی قلعه سنگ و دو تراشه افقی ۱۰ در ۱۰ متر در دامنه شرقی آن کرد.
به گفته این باستان‌شناس، همچنین برای روشن شدن وضعیت عرصه و حریم قلعه سنگ و جلوگیری از پیشروی باغ‌های پسته، ۱۳ گمانه تعیین عرصه و حریم، در محدوده شمالی، غربی و جنوب غربی قلعه سنگ ایجاد شد و به دلیل کمبود بودجه و ناکافی بودن زمان، تعیین وضعیت عرصه و حریم در جبهه‌های جنوبی و شرقی به فصول بعدی کار موکول شد.
منبع: CHN
سعید امیرحاجلو، سرپرست هیات کاوش قلعه سنگ و استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه جیرفت با بیان این مطلب گفت:
نخستین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی در قلعه سنگ و مطالعه مناظر فرهنگی شهر قدیم سیرجان دستاوردهای مهمی در پی داشت.
به گفته این باستان‌شناس، بر پایه دستاوردهای اولیه پژوهش‌ها، دامنه شمالی محوطه قلعه سنگ در سده‌های ششم تا نهم هجری بخش کارگاهی شهر بوده و تعداد محدودی از ساخت و سازهای سالم‌تر در این قسمت، احتمالا به دوران پس از ترک شهر (صفوی یا پس از آن) تعلق دارد.
این در حالی است که دامنه شرقی قلعه سنگ، یکی از بخش‌های مهم این شهر در سده‌های ششم تا نهم هجری بوده است.
وی وجود بارویی قطور با مَردگَردهای روی آن و همچنین پیدایش گرمابه‌ای به وسعت ۱۸۰ مترمربع را بیانگر اهمیت این بخش از شهر دانست و افزود:
گرمابه پیدا شده در دامنه شرقی قلعه سنگ احتمالا در سده ششم پایه گذاری شده و تا سده نهم مورد استفاده بوده است.
امیر حاجلو با اشاره به اینکه این گرمابه، یکی از کاملترین گرمابه‌هایی است که تاکنون از کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران به دست آمده، تصریح کرد:
تقریبا اغلب گرمابه‌هایی که پیش از این در سراسر ایران در جریان یک کاوش باستان‌شناسی به دست آمده‌اند، فاقد برخی از فضاهای اصلی و فرعی یک گرمابه هستند؛ به بیان دیگر، پیش از این به ندرت همه اجزا و عناصر معماری گرمابه به صورت یکجا و در کنار هم کشف شده‌اند.
به گفته او، بر این اساس، گرمابه قلعه سنگ از دو حیث، یکی وسعت و تعدد فضاها و کامل بودن عناصر معماری و دیگری از نظر قدمت حائز اهمیت است.
این باستان‌شناس گفت:
سلسله مراتب فضای گرمابه کشف شده در قلعه سنگ به گونه‌ای است که بازسازی دقیق مسیرهای ورودی و دسترسی به فضاها، مراحل استحمام، سیستم آبرسانی، سیستم سوخت‌رسانی و گرمایش آب خزینه‌ها و سیستم گرمایش فضاها امکان‌پذیر است.
از عناصر فضای این گرمابه می‌توان به ورودی، سربینه با آجرهای شش ضلعی در کف، یک حوض و سکو در سربینه، میان دَر، گرم‌خانه، خزینه اصلی، فضای شاه‌نشین با دو حوض آب گرم و سرد و یک حوض آب ولرم، اتاق تنظیف و سلمانی، اتاق پزشکی (حجامت و فصد)، تون یا آتشخانه و ورودی آن به زیر خزینه اصلی، اتاق چاه آب و حوض‌های بزرگ و کوچک در فضاهای مختلف اشاره کرد که به جز سربینه و اتاق چاه آب، همگی با ساروج اندود شده‌اند.
استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه جیرفت با بیان اینکه نخستین و ضروری‌ترین اقدام پس از کشف این گرمابه، حفاظت از این آثار بوده است، تصریح کرد:
بر این اساس، به دلیل لزوم برنامه‌ریزی بلندمدت و کارشناسانه برای مرمت گرمابه و تأمین اعتبارات لازم، برنامه مرمت آن به سال آینده موکول شد و پس از پایان نخستین فصل کاوش، تمامی عناصر معماری کاوش شده، به طور کامل پُر شدند.
او افزود:
در بررسی‌های پیمایشی، هیات کاوش پیش از آغاز کاوش‌ها شواهدی را از ابزارهای سنگی نظیر تیغه، سرپیکان و سنگ مادر در پناهگاه‌های صخره‌ای قلعه سنگ کشف کرد که تاکنون نظیر آن گزارش نشده بود.
به گفته وی، این ابزارها احتمالا به بازه زمانی نوسنگی تا هزاره چهارم پیش از میلاد تعلق دارند. پس از آن زمان نیز احتمالا در دوران ساسانی استقراری متمرکز (به صورت شهر، شهرک یا روستا) پیرامون تپه شاه فیروز شکل گرفته که هسته اولیه شکل گیری شهر قدیم سیرجان بوده است. پس از آن در صدر اسلام، سکونت از این بخش به محل قلعه کافر در شرق روستای عزت آباد جابه‌جا شده و شهر سیرجان در این مکانِ جدید شکل گرفته است. این شهر تا سده چهارم هجری کرسی کرمان بوده و تا سده ششم هجری به حیات خود ادامه داده است.
این باستان شناس افزود:
همزمان با این شهر از سده چهارم هجری، سکونت در دامنه جنوب غربی قلعه سنگ با ساخت بارویی قطور و بلند و برخی ساخت وسازهای داخلی آغاز شده و تا سده ششم هجری، به صورت همزمان با قلعه کافر به حیات خود ادامه داده است.
به گفته وی ، با متروک شدن شهر قدیم سیرجان (قلعه کافر) در سده ششم هجری، مرکزیت شهری سیرجان از قلعه کافر به قلعه سنگ منتقل شده و با گسترش ساخت وسازها در چهار طرف کوه قلعه سنگ و تقویت آن با دو بارو و بیش از چهل برج، شهر سیرجان در این مکان از سده ششم تا نهم هجری گسترش یافته است.
او تصریح کرد:
اگرچه از پیرامون قلعه سنگ، مواد فرهنگی از عصر صفویان (سده‌های دهم و یازدهم) نیز به دست آمده است، اما تنوع کم و شمار اندکِ مواد فرهنگی این دوره، بیانگر کاهش جمعیت این شهر در دوره صفوی است.
سرپرست هیات کاوش قلعه سنگ گفت:
هیات کاوش قلعه سنگ همچنین در این فصل از کاوش اقدام به ایجاد یک تراشه افقی ۲۰ در ۱۰ متر در دامنه شمالی قلعه سنگ و دو تراشه افقی ۱۰ در ۱۰ متر در دامنه شرقی آن کرد.
به گفته این باستان‌شناس، همچنین برای روشن شدن وضعیت عرصه و حریم قلعه سنگ و جلوگیری از پیشروی باغ‌های پسته، ۱۳ گمانه تعیین عرصه و حریم، در محدوده شمالی، غربی و جنوب غربی قلعه سنگ ایجاد شد و به دلیل کمبود بودجه و ناکافی بودن زمان، تعیین وضعیت عرصه و حریم در جبهه‌های جنوبی و شرقی به فصول بعدی کار موکول شد.
منبع: CHN
