ارومیه یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان آذربایجان شرقی می باشد. شهر ارومیه قدمتی 3000 ساله دارد و جزء شهرهای قدیمی ایران محسوب می شود. این شهر دائما محل زندگی اقوام و فرهنگ های متعدد بوده که در طول سال فرهنگ هر یک از اقوام روی هم تاثیر گذاشته اند. هر یک از اقوامی که در ارومیه زندگی می کنند متاثر از فرهنگ و مذهب و ویژگی های قومی خود، آداب و سنت های خاص خود را دارند. هرچند آداب و رسوم مردم ارومیه از جهات متعددی به آداب و رسوم دیگر نواحی ایران شباهت هایی دارد، اما ویژگی های خاص خود را نیز دارد که مهمترین آن زبان و هنر می باشد.
یکی از آداب و رسومی که معمولا در همه جای دنیا رواج داشته و دارد، برگزاری جشن هنگام برداشت محصول می باشد. این جشن در مناطق مختلف ایران نیز برگزار می شود اما نوع و شیوه برگزاری آن متفاوت است که آن هم بستگی به وضعیت معیشتی و آداب و رسوم منطقه و اقوام دارد. یکی از این جشن ها جشن انگور در ارومیه می باشد.
آشنایی با جشن انگور ارومیه
یکی از جالب ترین مراسم های ارومیه جشن انگور است. مسلمانان این جشن را با عنوان جشن شاندر ( یا شانی در که در لغت از دو کلمه "شانی" به معنای نوعی انگور مرغوب که در آذربایجان غربی کشت می شود و "در" به معنی برداشت و چیدن است، تشکیل شده ) و مسیحیان با عنوان اوشانا می شناسند. جشن انگور و آیین دوشاب پزان مراسمی است که قدمت آن به سه هزار سال برمی گردد. این جشن یکی از نماد های شکرگزاری خالق به حساب می آید که همه ساله در اواخر شهریور و همزمان با برداشت محصولات انگور برگزار می شود. این جشن زیبا به همراه آیین دوشاب پزان انجام می شود که در آن شیره انگور گرفته می شود. این دو مراسم و آیین در فهرست میراث ملی ایران به نام استان آذربایجان غربی، به عنوان میراث معنوی این منطقه ثبت شده است.
این جشن در ارومیه تا قبل از ورود اسلام به آذربایجان در میان مردم رواج داشت و مردم در هنگام برداشت محصول انگور و گرفتن شیره و آب آن این جشن را برگزار می کردند. اما پس از ورود اسلام تنها اقلیت های مذهبی همچون مسیحیان و ارامنه این جشن را برگزار کرده و مسلمانان به دلیل اعتقادات مذهبی از برگزاری آن خودداری می کردند. امروزه این جشن اغلب در روستاهای کردآباد، دیگاله، رسیمان آباد، قوشچی، جمال آباد، گولان و غیره با آیین و رسوم خاص خود برگزار می شود.
مردم با توجه به پایبندی به آداب و رسوم و همچنین به خاطر مقدس شمردن انگور، تا پیش از برگزاری مراسم جشن، از خوردن انگور خودداری می کردند و زنان و دختران اغلب از 15 روز قبل از مراسم روزه می گرفتند و روزه روز 15 خود را با انگور باز می کردند. اکثر کسانی که به جشن می آمدند در روز جشن با لباس سفید در جشن حاضر می شدند و تمام تلاش خود را می کردند تا انگورها از خوشه جدا نشوند زیرا افتادن انگورها بر روی زمین را به عنوان گناه و ناشکری قلمداد می کردند. از دیگر اعتقادات مردم در گذشته می توان به این اشاره کرد که مردم معتقد بودند که سرکه تنها توسط افرادی خاص می تواند به عمل آید و همچنین اینکه به سرکه نباید چشم زخم وارد شود زیرا این امر باعث شگون بد و خرابی سرکه می شود.
نحوه برگزاری جشن انگور
مراسم جشن انگور مراسمی باشکوه است که هنگام رسیدن کامل انگور برگزار می شود. انبوهی از مردم منطقه، هنگام صبح روز برگزاری جشن، در کنار دریاچه ارومیه و یا در میان باغ های انگور به دور هم جمع می شوند. مردم منطقه در میدان مخصوص منطقه که به تالواره معروف است، جمع می شوند و برای ورود ایل باشی که رئیس و ریش سفید ایل است و مراسم جشن را آغاز می کند انتظار می کشند. ایل باشی با لباس و پوشش محلی مخصوص به همراه چهار خانم که نمادهایی از عناصر چهار گانه آب، باد، خاک، و آتش هستند و یک دختر بچه و یک پسربچه که نمادی از ادامه حیات هستند، وارد تالار می شود. این خانم ها و بچه ها نیز لباس و پوشش محلی خاصی به تن می کنند.
ایل باشی شروع به نیایش و شکرگزاری از نعمت های خداوند می کند و در ادامه دعای ویژه جشن را به دو زبان آذری و فارسی می خواند. بعد از خواندن دعا، دختر و پسر بچه با سبدهایی پر از انواع انگور و به عنوان تبرک، از مردم پذیرایی می کنند و مردم نیز هریک با نیتی انگورها را برمی دارند. در روز جشن برخی از مردم قربانی نذر می کنند و یا از خداوند، در امان ماندن تاکستان و محصولات دیگر کشاورزی خود از تگرگ، طوفان، سیل و... را طلب می کنند.
پس از برگزاری مراسم دعا خواندن، مراسم گرفتن شیره انگور با دستگاه ها و ابزار خاص شروع می شود. به این منظور محصول انگور را شسته و توسط دستگاه هایی مخصوص له می کنند و در ظرف هایی که تغار نام دارند می ریزند تا آب آن خارج شود. سپس خاکی مخصوص به آن اضافه می کنند تا املاح آن ته نشین شوند و آب انگور صاف گردد. باقی مانده آب انگور را در دیگ هایی میپزند تا به غلظت مناسب برسد.
قربانی کردن گوسفند در جشن انگور مخصوص پیروان کلیسای شرق است و در غرب وجود ندارد. قربانی کردن گوسفند در کلیسا و توسط زنان انجام می پذیرد. آنان در کلیسا گوسفندان را قربانی و تکه تکه می کنند تا در بین شرکت کنندگان در جشن پخش کنند. در کلیسای قدیمی، زنان مشغول به تدارک دیدن ناهار می شوند.
بعد از انجام مراسم مردان پهلوان منطقه، مسابقه کشتی محلی برگزار می کنند. در این مراسم ساز و دهل نواخته می شود و رقص دسته جمعی در میدان برگزار می شود. این رقص با یک صف طولانی که نشانه اتحاد است برگزار می شود و در آن سرودهای محلی خوانده می شود.
در جشن انگور اغلب سرودهایی خوانده می شود که جنبه شادی و نشاط دارند. در روستاها این سروده ها توسط افرادی معین خوانده می شود که ممکن است از جای دیگری به روستا بیاید و چند روز در راه باشد. اما در شهرها هرکس که بتواند سروده ها را بخواند و صدای خوبی داشته باشد این کار را انجام می دهد. برخی از این سروده ها در میان ارامنه ممکن است مذهبی باشد که بیشتر روحانیون آشوری آن ها را اجرا می کنند.
قسمتی از سروده‌های جشن انگور به این شکل خوانده می‌شود:
بزرگ می‌داریم
الهه کشاورزی (اکینچی تانریسی) را
الهه آسمان‌ها (آنونو) را
الهه زمین (بئلی را)
الهه خورشید (گیناش تانریسی) را
الهه آب و آتش و باد و خاک را
و بزرگ می‌داریم الهه سلامتی (ساغا تانریسی) را
که انگورها و میوه‌هایمان را از بلایای سیل و طوفان و تمامی بلاهای دیگر طبیعی محافظت می‌نماید.
بزرگ می‌داریم مسئول دره‌های عمیق (آآنی) را
و بزرگ خاندان ایل (ائل باشچاسی پاتئسیلری) را
مبارک باشد تمامی عیدهایمان مخصوصاً عید انگورچینی، عید «شانی‌در» و عید شادی ...
در روز مراسم بازی های مختلفی انجام می شود که جوانان را به خود مشغول می کند. یکی از این بازی ها بازی موش و گربه است. این بازی به این گونه است که عده ای از جوانان دست در دست هم به صورت حلقه ای دور میدان حرکت می کنند و سپس بزرگ تر ها به ترتیب از زیر دست آن ها رد می شوند و در این حین نوازندگان آهنگ های دلنشین می نوازند و مردم نیز در دهان بازیکنان و نوازندگان انگور می گذارند. از دیگر بازی های این روز می توان به بازی قایم موشک، جهنم بهشت، بازی سکه، جفتک چارکش، گرگم به هوا، کشمشک و فرار کرد، اشاره کرد.
این جشن زیبا و هیجان انگیز بخش های مختلفی دارد مثل آشنایی با تولیدات مشتقات انگور مثل شیره انگور، سرکه انگور، کشمش و غیره. نمایشگاهی نیز در کنار محل برگزاری جشن برپا می شود که در آن به معرفی آثار دستی استان و محصولات می پردازند. مراسم هایی مانند موسیقی زنده شبانه و رقص های محلی و مسابقات در محل برگزاری جشن اجرا می شوند.
جشن انگور آذربایجان چه زمانی برگزار می شود؟
این جشن باستانی و زیبا در اواخر شهریور و یا اوایل مهر که باغات انگور پربار شده و انگورها کاملا رسیده اند برگزار می شود.
