شهر اراک جاذبه های تاریخی و گردشگری زیادی دارد که موزه حمام چهار فصل یکی از زیباترین آن ها می باشد. قدمت این بنای تاریخی به اواخر دوره قاجاریه باز می گردد. معماری و کاشی کاری این حمام اوج هنر معماری بی نظیر ایرانی را نشان میدهد. بدون تردید این بنا یکی از منحصر به فرد ترین جاذبه های تاریخی ایران میباشد.
تاریخچه ی حمام چهار فصل اراک
حمام چهار فصل اراک در زمان احمد شاه قاجار توسط حاج محمد ابراهیم خوانساری ساخته شد. حاج محمد ابراهیم از بزرگان و نامداران سلطان آباد بود (اراک امروزی) که به دستور وی این بنا در مقابل قلعه شخصی او ساخته شد. این حمام از قسمت های مختلفی شامل : دالان ورودی، سربینه زنانه و مردانه، هشتی های ارتباطی، آب انبار، گرمخانه های خصوصی و عمومی، خزینه و قسمت های دیگر تشکیل شده است.
در تاریخچه ی ساخت این بنا آورده شده است که پس از آرامش و امنیت نسبی که در دوره پنجاه ساله حکومت ناصری به ایران بازگشت، در این زمان اراک از رونق اقتصادی خوبی بهره مند بود و حاکمان محلی رفتار بسیار خوشی با مردم داشتند. این موارد موجب شد که در حدود 85 خانواده یهودی از روستاهای اطراف سلطان آباد ( اراک ) و سنجان به این شهر مهاجرت نمایند.این خانوارهای یهودی در قسمتی از خیابان محسنی مستقر شدند. آن ها در این منطقه محله ای را بنا و شروع به تجارت و فروش پارچه نمودند.
این خانواده های یهودی با این که از تاسیسات و امکانات شهری بهره مند بودند اما مکانی برای استحمام نداشتند به این علت که جزو اقلیت های دینی حساب می شدند که اجازه ی ورود به حمام مسلمانان را نداشتند. بزرگان این اقلیت دینی به همراهی علما و بزرگان شهر درخواست حل این مشکل را دادند، که حاج محمد ابراهیم خوانساری برای برطرف نمودن این مسئله خود را پیشقدم کرد. وی حمامی روبه روی قلعه شخصی خود بنا کرد و در آن تمامی مسئله های شرعی را برای استفاده مردم اراک و اقلیت های دینی رعایت شده بود.
شنیده ها بر این حاکی است که این حمام در حدود 38 ماه در سال های (1292 الی 1294)ساخته شده و تنها حمامی در ایران به حساب می آید قسمت های مجزا برای اقلیت های دینی دارد.
دلیل نامگذاری حمام چهار فصل
یکی از قسمت های قابل توجه راجب این مکان نام آن می باشد، که برگرفته کاشی کاری های این حمام است. چهار فصل اشاره به تصویر های کاشی کاری شده در چهار جهت حمام در قسمت سربینه مردانه دارد که براساس شرایط متفاوت فصل ها ساخته شده اند. بر روی این کاشی ها نقش هایی از منظره های طبیعی و شکارگاه ها مشاهده می شود.
معماری حمام چهار فصل در اراک چگونه است؟
مساحت این بنا حدود 1600 متر مربع میباشد و همانطور که گفته شد از بخش های مختلف زنانه، مردانه، قسمت مخصوص اقلیت های دینی و حمام خصوصی تشکیل می شود. حمام چهار فصل اراک جزو بزرگترین حمام های ایران محسوب می شود که آب مورد نیاز خود را از قنات تامین می کرده است. کف حمام حدود 3 الی 3/5 متر پایین تر از کف سطح خیابان گرفته شده است تا از تغییر دمای مناسب درون حمام جلوگیری شود.
بی شک قشنگ ترین تزیینات این حمام مربوط به کاشی کاری های آن است. کاشی کاری های این بنا شامل کاشی کاری های هفت رنگ ،معقلی و معرق می باشد که با هنر ایرانی بسیار زیبا کار شده است.در این کاشی کاری ها از نقش مختلف حیوانات، گیاهان، انسان، طرح هایی از گل ، بوته های انگور، درختان صنوبر و سرو ، رودخانه ها وچشمه ها ، مبارزه ی اژدهای چند سر و شیر ، نبرد شیر و گاو ، همچنین طرح های از افراد نظامی با زره پوش قاجار استفاده شده است. از رنگ های بکار رفته در این کاشی کاری ها میتوان به رنگ های لاجورد، فیروزه ای، سفید، زرد، سبز، قرمز و خاکستری اشاره کرد.
کف سازی این حمام با ملات آهک ، ساروج و سنگ سیاه انجام شده است.حوضی صلیبی شکل در کف سربینه با سنگ سیاه وجود دارد که به نظر می رسد مورد استفاده ی آن برای پاشویی افراد بوده است. چهار سکو در سربینه قرار دارد که هرکدام از این سکو ها از یک طرف به گرمخانه متصل میشوند. در زیر خزینه حمام چهار فصل اراک ورقه ای یکپارچه از جنس مس وجود دارد که در زیر آن گلخن حمام جا گرفته است.
* گلخن حمام: گلخن با بوته های ورک و هیزم می سوزد و آب گرم و سرد با توجه به قانون ظروف مرتبطه به کمک تنبوشه های سفالی به سراسر حمام می رود.
یکی از قشنگ ترین بخش های حمام سربینه زنانه می باشد که گنبد این قسمت بدون ستون بنا شده است، که از نظر معماری بسیار قابل توجه و بی نظیر می باشد. سقف قسمت های مختلف این حمام به شکل گنبد طاقی ، به وسیله ی ملات ، گچ ، آهک و آجر ساخته شده است.
حمام یا موزه چهارفصل؟ وضعیت کنونی
این بنای تاریخی و ارزشمند در سال 1356 به شماره ی 1339 در فهرست آثار ملی ثبت گردیده، در سال 1373 به موزه تغییر کاربری داده و در اوایل دهه 80 مورد بازسازی قرار گرفته است. از تمامی مساحت این بنا تنها 5 هزار متر آن را میتوان بازدید نمود و در اختیار موزه قرار گرفته است. این 5 هزار متر شامل بخش های گرمخانه، رختکن، سربینه مردانه، هشتی بین گرمخانه و رختکن می باشد.
در موزه ی چهارفصل چه چیزهایی به نمایش گذاشته شده است؟
در این موزه اشیا و وسایل مربوط به دوره های مختلف قبل و بعد از اسلام به نمایش گذاشته شده و از آنها مراقبت می شود. این اشیا شامل : قباله های قاجار، نسخه های خطی، خمره های سفالی، وسایل قدیمی حمام، سکه های دوران مختلف و ظروف مسی می باشند.
آدرس حمام چهار فصل کجاست؟
آدرس حمام چهار فصل اراک در ضلع شرقی خیابان دکتر بهشتی می باشد، این بنا دارای 4 درب ورودی می باشد که دسترسی به دو درب از خیابان اصلی شهید بهشتی بوده و دو درب دیگر یکی در محله ی شهرداری در شمال و دیگری محله مسجد حاج محمد ابراهیم در جنوب قرار دارند.
کلام آخر:
یکی از زیبا ترین و بی نظیر ترین بنا های تاریخی حمام چهار فصل اراک می باشد، این حمام تنها حمامی می باشد که دارای قسمت های مختلف برای اقلیت های دینی بوده و امروزه به موزه تبدیل شده شده است که بازدید از کاشی کاری های زیبا و بی نظیر این بنا و وسایل به نمایش گذاشته درون آن می تواند تجربه ی بسیار دل انگیزی را برای شما بسازد.
