یکی از شهرهای کشورمان ایران که آثار تاریخی و باستانی بسیار زیادی در آن وجود دارد، شهر اصفهان مرکز استان اصفهان است. این شهر در مرکز ایران واقع شده و برخی آثار و بناهایی که در آن وجود دارد در یونسکو به ثبت رسیده است. اصفهان از نظر جمعیت سومین شهر ایران و صد و پنجمین در دنیا است و در خاور میانه نیز از این نظر رتبه چهاردهم را به خود اختصاص داده است.
این شهر به دلیل داشتن جاذبه های دیدنی فراوان یکی از توریست پذیرترین شهرها در دنیا و ایران است و سالانه افراد زیادی به اصفهان سفر می کنند. وجود همین آثار و ابنیه تاریخی باعث شده که به اصفهان لقب نصف جهان داده شود. جالب است بدانید که در سال 1394 این شهر به شبکه شهرهای خلاق در دنیا که زیر نظر یونسکو کار می کند ملحق شد.
اشتباه نکنید، ما در این متن قصد نداریم در مورد شهر اصفهان صحبت کنیم، بلکه می خواهیم به سراغ یکی از زیباترین مساجد ساخته شده در این شهر به نام مسجد جامع اصفهان برویم.
این مسجد اسامی دیگری به نام های مسجد جامع عتیق، مسجد جمعه نیز دارد و قدمت آن به قرن دوم هجری قمری باز می گردد. در ادامه این متن با ما همراه باشید تا با این مسجد زیبا و قدیمی بیشتر آشنا شویم.
آشنایی با مسجد امام اصفهان
مسجد جامع اصفهان که نام های دیگری مانند مسجد جامع عتیق و مسجد عتیق دارد از جمله معروف ترین بناهایی است که می توان در شهر اصفهان به بازدید از آن رفت. این مسجد در ابتدا بسیار کوچک و کاملا متناسب با جمعیت شهر اصفهان بود، اما بعدها، حضور این مسجد باعث شد تا افراد بیشتری به سمت این شهر آمده و موجبات رشد و توسعه اصفهان را فراهم کنند.
ظاهر و سیمای این مسجد برگرفته از معماری دوره سلجوقی است، اما با گذشت زمان، برخی تعمیرات نیز در دوران صفوی انجام شد و آن نیز تاثیرات زیادی بر روی نمای خارجی مسجد جامع اصفهان داشت. برخی تحقیقات باستان شناسی آثاری که مربوط به دوران آل بویه و قرن سوم باشد را نیز نشان می دهد. این بنا حدود 2 هزار سال است که شکل گرفته و طی این مدت بازسازی ها و مرمت های زیادی بر روی آن انجام شده است.
تاریخچه مسجد جامع اصفهان
از جمله برجسته ترین و با شکوه ترین آثار و بناهای معماری ایران مسجد جامع اصفهان است. هر کسی که به اصفهان سفر می کند بدون شک برنامه ای برای بازدید از این مسجد در نظر خواهد گرفت. نکته جالبی که باید در مورد این مسجد بدانید آن است که این مسجد در طی دوران مختلف به تکامل رسیده است و شما می توانید جای پای دوره های مختلف حکومتی را در این بنا مشاهده کنید. این مجموعه خود به تنهایی مانند یک موزه بسیار بزرگ است و شاهدی بر تکامل و تغییر معماری ایران به شمار می رود.
همان طوری که در همین متن به آن اشاره کردیم در سال 156 هجری قمری در این شهر مسجدی وجود داشت که متناسب با جمعیت حاضر در شهر اصفهان بود و در شمال غربی میدان مرکزی اصفهان قرار داشت. نکته ای که شواهد در مورد این مسجد بیان می کنند آن است که این بنا را در زمان منصور با نگاهی به سبک خراسانی ساخته اند.
در قرن سوم هجری قمری که جمعیت ساکن در این شهر رو به افزایش گذاشت، این نیاز حس شد که مسجد بزرگتری در اصفهان ساخته شود. در سال 226 مسجد موجود را خراب کردند و برخی زمین ها و خانه هایی که در اطراف وجود داشت را نیز خریداری کردند و یک مسجد و بنای بزرگ تر احداث شد. مساحت این مسجد حدود 1 هکتار بود و باز هم از روش و سبک خراسانی برای ساخت آن استفاده کردند. تغییرات زیادی در مسجد تازه ساز ایجاد شد که از آن جمله می توان به اصلاح جهت قبله، ساخت شبستان های ستون دار و غیره اشاره کرد. حتی در همین زمان در مسجد نیز کتابخانه ای ساخته و کتب علمی معتبر و ارزشمند موجود در همان دوره را در این کتابخانه جمع آوری کردند.
در دوران خلافت عباسی ضعف های به وجود آمده اصفهان را نیز با نا آرامی های زیادی رو به رو کرد، اما وقتی آل بویه استقرار پیدا کرد اصفهان نیز آرامش از دست رفته خود را باز پس گرفت و شهر نیز مجددا با رشد و پیشرفت رو به رو شد. در قرن 5 مهم ترین و بیشترین تحولات در ظاهر و ساختار مسجد به وجود آمد و این مسجد دوران جدیدی را تجربه کرد. از جمله تحولاتی که در مسجد جامع رخ داد می توان به تبدیل شبستان ها به ایوان که بر اساس سبک رازی ساخته شدند اشاره کرد.
از دیگر بناهایی که در آن ساخته شد می توان به گنبد نظام ملک که در قسمت شمالی این بنا قرار گرفته اشاره داشت. ایوان های شمالی و جنوبی و همچنین ایوان شاگرد نیز در قسمت شرقی این مسجد نیز از دیگر تغییراتی بود که در این دوره اتفاق افتاد. یکی از بدترین اتفاقاتی که این مسجد با آن رو به رو شد آتش سوزی بود که در سال 515 هجری قمری برخی از قسمت های مسجد جامع از از جمله کتابخانه، آموزشگاه ها، صومعه ها را از بین برد.
البته بعد از وقوع آتش سوزی عملیات مرمت این بنا شروع شد و به جای فضاهایی که از بین رفته بوده شبستان، ایوان و چهلستون ساختند. در سال های بعد از آتش سوزی نیز فضاهای مختلفی به این مسجد اضافه شده و مسجد جامع را به شکلی که هم اکنون مشاهده می کنید تبدیل کرده است.
معماری مسجد جامع اصفهان
در ساخت مسجد جامع اصفهان می توان سبک های مختلف معماری ایرانی و خارجی را مشاهده کرد. اولین طرحی که این مسجد بر اساس آن ساخته شد بر اساس سبک مسجد عربی یا خراسانی بوده است. در قرن 5، معماری این بنا تغییر کرد و مسجدی که قبلا به صورت شبستانی بود به مسجدی با چهار ایوان تبدیل شد. مسجدهایی که به صورت چهار ایوانی ساخته می شود به مساجد ایرانی معروف هستند.
مهم ترین نکته ای که در معماری مسجدهای چهار ایوانی می توان به آن اشاره کرد فضاهای داخلی مسجد است. معمولا فضایی که رو به روی محراب و گنبدخانه قرار گرفته است اهمیت زیادی دارد. از دیگر خصوصیات جالب توجه این بنا می توان به اسکلت باربر گنبد که گنبد ترکینه نام دارد اشاره کرد. این ساختار این امکان را می دهد تا بتواند صدها گنبد را در بناهای مختلف ساخت.
اولین بنایی که در ساخت آن از گنبد ترکینه استفاده شد مسجد جامع اصفهان بود. طرح گنبدها در ابتدا 4 ضلعی بود، اما بعدها گنبدها 8 ضلعی، 16 ضعلی، 32 ضلعی و در نهایت نیز به دایره تبدیل شدند. چندین کتیبه در این مسجد دیده می شود که بر روی آن نام های پادشاهانی ماننند شاه عباس صفوی و ملکشاه سلجوقی دیده می شود. علاوه بر اینها نام 7 وزیر و مشاور از جمله خواجه نظام الملک و محمد حسین خان صدر نیز در میان این اسامی دیده می شوند. نام برخی از هنرمندان، بانیان و خطاطان نیز در این کتیبه ها به چشم می خورد.
ماده اصلی که در ساخت این مسجد به کار رفته است آجر است. البته برخی معتقدند که بنای اصلی مسجد با استفاده از خشت خام به اتمام رسیده است. در حال حاضر نیز تنها ماده ای که در این بنا مشاهده می شود آجر است. در دوره سلجوقی استفاده از آجر نه تنها برای ساخت بنا بود بلکه می توانستند به کمک آن تزئینات زیادی را نیز خلق کنند. گاهی اوقات آنقدر آجرهای به کار رفته در این بنا زیبا بودند که معماران کار دیگری برای تزئین و زیباسازی این بنا انجام نمی دادند.
بخش های مختلف مسجد جامع اصفهانی
یکی از نکات جالب توجه در مورد مسجد جامع اصفهان وجود بخش های مختلف و متفاوت در آن است. این نکته زیبایی و منحصر به فرد بودن این مسجد را دو چندان کرده است. در ادامه این متن را مطالعه کنید تا با قسمت های مختلف مسجد آشنا شوید.
صحن اصلی
در این مسجد چندین صحن وجود دارد که در هر یک از آن ها عناصر مختلفی دیده می شود. یکی از صحن های مسجد جامع اصفهان صحن اصلی است و ابعاد آن نیز 60 در 70 متر است.
در این صحن چهار ایوان، رواق، غرفه و دو حوض ساخته شده است. الواح مقدس و لوح های حوض نیز از دیگر مواردی هستند که می توان در این صحن مشاهده کرد.
الواح مقدس متعلق به سال 935 هجری قمری است و هر یک از آن ها نیز 55 سانتی متر طول و 52 سانتی متر عرض دارند و در فاصله کمی از سطح زمین قرار گرفته اند. برخی مردم این لوح ها را مقدس و متبرک می دانند.
لوح های حوض ابعادی به طول 57 و عرض 50 سانتی متر دارند و بر روی بنایی که به دستور شاه محمد خدابنده صفوی ساخته شده، قرار گرفته است. بنایی که از آن یاد شد چهار ستون دارد و لوح های حوض که از جنس مرمر هستند بر روی آن قرار داده شده اند.
گنبد جنوبی
گنبدجنوبی در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و از نمونه های نادر و زیبای دوران سلجوقی به شمار می رود. بر روی این گنبد زیباترین طرح های تزئینی ساخته شده از آجر و گچ مشاهده می شود.
گنبد شمالی
گنبد شمالی نیز در قسمت شمالی حیاط مسجد جامع اصفهان قرار گرفته و نسبت به گنبد خواجه نظام الملک به صورت قرینه قرار گرفته است. این گنبد در سال 481 ساخته شده و ساخت آن را به ابوالغنائم تاج الملک (یکی از وزرای عصر سلجوقی) نسبت می دهند.
ایوان درویش
ایوان درویش به ایوان صفه درویش معروف بوده و یک کتیبه گچ بری متعلق به دوره شاه سلمیمان صفوی نیز در آن دیده می شود. برخی کاشی کاری هایی که در این ایوان دیده می شود از سال های 1336 و 1337 به جای مانده است.
ایوان صاحب
ایوان صاحب نیز به ایوان صفه صاحب معروف است و از جمله آثار باقی مانده از دوران صفوی محسوب می شود. در این ایوان نیز کتیبه هایی از دوره های مختلف و از جمله صفوی وجود دارد.
ایوان استاد
ایوان استاد در عصر سلجوقی ساخته شده و در دوره صفوی نیز با کاشی کاری های زیبایی تزیین شده است. در این ایوان می توان آثار خطاطی بی نظیری را از هنرمندان خطاط آن دوره مشاهده کرد.
ایوان شاگرد
ایوان شاگرد از جمله ایوان های موجود در این مسجد است و با تزئینات کاشی کاری مزین نشده و به جای آن از مقرنس های آجری استفاده شده است. در ایوان شاگرد یک سنگ مرمر نفیس و یکپارچه وجود دارد و اطراف آن نیز می توان لوح ها و کتیبه هایی را مشاهده کرد.
ایوان عمر
ایوان عمر در انتهای ضلع شرقی مسجد جامع قرار گرفته و کتیبه تاریخی هلال ایوان که مربوط به دوران حکومت سلطان محمود آل مظفر است نیز در این ایوان دیده می شود.
مسجد الجایتو
در شمال ایوان استاد یک شبستان کوچک قرار درد. این شبستان به مسجد الجایتو معروف است و محراب موجود در آن از شهرت بسیار زیادی برخوردار است.
شبستان زمستانی بیت الشتاء
از دیگر قسمت های مسجد جامع شبستان زمستانی بیت الشتاء اشاره کرد. در این شبستان نیز ستون های قطور و کوتاه و اتاق هایی خیمه ای وجود دارد. در قسمت میانی هر چشمه طاق یک سنگ مرمر قرار داده شده است تا نور مورد نیاز را تامین کند.
کتابخانه خواجه نظام الملک
کتابخانه خواجه نظام الملک در جنوب شرقی این مسجد قرار داشته و به دلیل داشتن کتیبه بسیار ارزشمندی که از دوره های مختف اسلامی باقی مانده است شهرت زیادی دارد.
اطلاعات بازدید از مسجد جامع اصفهان
علاقه مندانی که دوست دارند از این مسجد بازدید کنند تمام روزهای هفته به غیر از روزهای تعطیل از ساعت 9 صبح تا 11 و از ساعت 13 تا ساعت 16.30 می توانند به این مسجد رفته و از این بنای بسیار زیبا و منحصر به فرد بازدید کنند. برای رفتن به این مسجد نیز چند راه پیش رو دارید؛ اولین راه رفتن به خیابان کمال و سپس وارد شدن به خیابان کمرزین است. در خیابان کمرزین نیز باید مسیر خود را به صورت پیاده ادامه دهید تا به مسجد برسید.
در حالت دوم نیز می تواند به خیابان مجلسی رفته و از آنجا وارد خیابان ابن سینا شوید. حدود 10 دقیقه به صورت پیاده طول می کشد تا به این مسجد برسید. در حالت سوم نیز می توانید به خیابان عبدالرزاق و پارکینگ سبزه میدان رفته و سپس وارد بازار شوید. در انتهای بازار ورودی این مسجد قرار دارد. شما برای بازدید از این مسجد زیبا و قدیمی نیازی نیست پول پرداخت کرده و بلیط خریداری کنید. بلکه به صورت رایگان می توانید به تماشای این مسجد و هنری که هنرمندان در طی سال های زیادی در آن به یادگار گذاشته اند بروید.
پلان مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان به صورت یک مستطیل ساخته شده است. این مسجد دو حوض دارد که یک حوض آن دقیقا در وسط صحن قرار گرفته و چهار ضعلی است و حوض دیگر نیز در قسمت شمالی این بنا قرار گرفته و به صورت چند ضلعی ساخته شده است.
این مسجد 10 ورودی دارد. دو ورودی در قسمت شرقی، چهار ورودی در جنوب، دو ورودی در شرق و دو ورودی در غرب در نظر گرفته شده است. قدیمی ترین ورودی در قسمت شمالی قرار دارد. این مسجد چهارده محراب دارد و از این چهارده محراب، شش محراب از جنس کاشی، پنج محراب از جنس سنگ و سه محراب نیز از گچ ساخته شده اند. در وسط هر ضلع این مسجد چهار ایوان وجود دارد که در گذشته از آنها برای استقرار پادشاهان، عبادت، برگزاری نماز و غیره مورد استفاده قرار می شده است.
در این مسجد می توانید 484 فضای سرپوشیده را مشاهده کنید. هر یک از طاق هایی که در این مسجد وجود دارد معماری خاص خود را داشته و برخی اعتقاد دارند که به تعداد طاق هایی که در این مسجد وجود دارد سبک معماری نیز وجود دارد.
