حضور عبادتگاه ادیان مختلف در خیابان سی تیر تهران این محله را به خیابان ادیان تبدیل کرده است. این بار می خواهیم به یکی دیگر از بناهای تاریخی در خیابان سی تیر اشاره کنیم که مربوط به عبادتگاه یهودیان به نام کنیسه حییم می باشد. کنیسه حییم نخستین کنیسه ای بود که در سال 1292 (5674 عبری) در یکی از کوچه های فرعی خیابان سی تیر (قوام السلطنه سابق) در تهران ساخته شد. این بنا که در کوچه ایرج واقع شده، اولین کنیسه ای است که خارج از مهم ترین محله یهودیان یعنی عودلاجان ساخته شده است. بنابراین اولین کنیسه شهری در تاریخ ایران به شمار می رود.
بنای کنیسه حییم توسط معمار معروف در زمان قاجار، استاد عزیز بنایان ملقب به استاد عزیز معمار در مساحت 1000 متر مربع، ساخته شده است. این کنیسه طی تحولات سیاسی دوران مشروطه که پس از آن یهودیان در مجلس دارای وکیل بودند، ساخته شد. این کنیسه قبل از آغاز جنگ جهانی اول ساخته شد و پس از آغاز جنگ جهانی اول لهستانی ها وارد ایران شدند و در اطراف کنیسه حییم اقامت گزیدند و در کنار آن کنیسه دیگری ساختند که همچنان در اختیار یهودیان قرار دارد.
البته قدیمی ترین کنیسه ها را می توانید در خیابان سیروس بیابید که مربوط به 200 سال پیش می باشد.
به کنیسه حییم که می رسید با یک درب بزرگ به رنگ آبی روبرو می شوید، که بر روی آن به فارسی و عبری، کنیسه حییم نوشته شده است. پس از گذشتن از آن وارد حیاطی با معماری قدیمی با حوضی در وسط حیاط می شوید.
ساختمان اصلی آن حدود یک متر بالاتر از سطح زمین ساخته شده است. در زیر این بنا فضای بسیار بزرگی وجود دارد، که بخشی از آن آب انبار بوده که تا سال 1355 از آن استفاده می شده. در بخش های دیگر آن چندین انبار و سرداب می باشد که در 50 سال گذشته محلی برای سکونت مهاجرین جنگ زده بوده است. در حیاط کنیسه حییم شاهد درختان بلند قامت و قدیمی می باشید، که حس حضور در خانه های قدیمی را برای شما تداعی می کند.
سقف بنای کنیسه حییم از سبک معماری دوره قاجار بهره گرفته و به صورت طاقی هشت ضلعی (زنبوری مقرنس) ساخته شده است. در ورودی سالن اصلی شاهد کتیبه ای عبری خواهید بود، که بر روی آن این چنین نوشته شده است:
این دروازه خدایان است، عادلان به آن داخل خواهند شد.
سالن کنیسه حییم ارتفاعی بیش از 12 متر در یک طبقه همکف و در قسمت ورودی آن یک نیم طبقه دوم کوچک دارد. این سالن از سه جهت شمالی، شرقی و جنوبی دارای پنجره های عریض و بلندی می باشد، که نورگیری مناسبی را برای ساختمان انجام می دهد.
در ضلع شمالی بالای پنجره ها پنج اتاقک وجود دارد، که همانند سالن های اپرا دارای جایگاه های خانوادگی می باشد که در مراسم و ایام موعدیم، منحصرا در اختیارشان قرار می گیرد.
در بخش غربی آن جایگاه تورا و یا محراب واقع شده، که اطراف آن با تزیینات زیبا و پرکار می باشد که در ساخت آن از هنر گچبری و آینه کاری استفاده شده است. این امر جلوه شکوه خاصی را به محراب بخشیده است.
در قسمت شرقی سالن نیز که در مجاورت درب ورودی قسمت بانوان، طبقه نیمه دوم با ظرفیت 50 نفر و قسمت آقایان با ظرفیت 250 نفر می باشد. پرده هخال (محراب) نیز با طرحی زیبا در سال 1355 توسط مراد اریه، فردی که نماینده کلیمیان در مجلس شورای ملی بود، اهدا گشته است.
در صورتی که برای بازدید از کنیسه حییم در تور تهران گردی به این مکان مراجعه می کنید، می توانید در سالن اصلی و در اطراف جایگاه تورا، تابلوهای بزرگ دست نویس که در آن عباراتی در مورد مزامیر داوید توسط آقای یعقوب صدق که یکی از اعضای هیئت مدیره و خادم کنیسه خطاطی نوشته شده، مشاهده کنید.
با ورود به سالن عبادتگاه شاهد دو ردیف صندلی در سمت چپ و راست رو به مرکز سالن خواهید بود. در میان سالن نیز مکانی از چوب برای قرائت متون مذهبی ساخته شده است. بر روی آن تعدادی شمعدانی وجود دارد. لازم به ذکر است که تعداد شاخه های شمعدانی ها با هم متفاوت بوده و برای هر مراسم، یکی از آن ها انتخاب می شود.
بیان این مطلب جالب است که در دهه 1950 کنیسه حییم جمعی از رانده شدگان یهودی از عراق را تا تعیین تکلیفشان در خود جای داده است.
بنای کنیسه حییم برای اولین بار در سال 1335 بازسازی می شود و دومین بار در سال 1360 این اتفاق می افتد. در سال 1333 خورشیدی با توجه به بودجه ای که در سه دهه اخیر در کنیسه حییم جمع آوری شد، با توجه به نظر شورای کنیسه تصمیم به بازسازی بافت های فرسوده و زیبا سازی فضای داخلی این مجموعه گرفته می شود. برای این امر از مهندس جهانگیر بنایان (پسر استاد عزیز معمار) دعوت به همکاری می شود. در این راستا نیز تغییراتی در این مجموعه به وجود می آید که می توان به این موارد اشاره کرد:
حذف پنجره های بالای تورا و نیز حذف درب ورودی جنب جایگاه تورا، تعویض کف کنیسه از آجر به سنگ مرمر، حذف نصب چهار لوستر بزرگ ساخت چک، تعویض پوشش سقف و نصب چندین پنکه سقفی، ساخت جایگاه جدید تورا با درب چوبی با تزیینات زیبایی برگرفته از هنر گچبری، آینه کاری و سنگ مرمر، تعویض تشک ها و رنگ آمیزی نیمکت ها، تعویض جایگاه پیش نماز، نصب نرده آهنی در جلوی جایگاه های خانوادگی برای حفاظت و انجام سایر تزیینات داخلی می باشد.
کنیسه حییم به جهت ویژگی های معماری و ساختاری، یکی از یادگار های معماری اواخر سده گذشته به حساب می آید. به همین دلیل نیز در سال 1383 خورشیدی با تلاش های انجمن کلیمیان تهران و حمایت های سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، کنیسه حییم در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در حال حاضر می توانید از طریق تور تهران گردی ادیان الهی برای بازدید از کنیسه حییم استفاده کنید. این کنیسه در خیابان سی تیر، کوی سیمی، پلاک 12 واقع شده است. محله سی تیر علاوه بر اماکن مذهبی ادیان مختلف دیگر مانند آتشکده زرتشتی آدریان، دارای جاذبه های گردشگری فرهنگی و هنری از جمله موزه ایران باستان، موزه دوران اسلامی، موزه مردم شناسی، موزه علوم و فناوری ایران، موزه آبگینه و... نیز می باشد.
